HAMAM , HAMÂMİYELER VE HAMAM DESTANLARI – Eski divan edebiyatımızda ve halk edebiyatında “Hamam”, bir peştemal ile yarı çıplak müstahdemleri, yahud yine o kılıkda dilber bir müşterisi vesilesi ile bir tasvir,terennüm konusu olmuşdur ;kasîdelere o yılda “Hamâmiye” denilen girizgâhlar yazılmşıdır ki en güzellerinden biri Lâle Devrinin büyük şâiri Nedimin hamâmiyesidir,sadırâzam Nevşehirli İbrahim Paşa şânındaki 72 beyitlik bir kasîdenin girizgâhıdır : Spîdedem ki olub dî de hâbdan bîdâr Hurûşa başladı nâgâh serde derdi humâr Nezâr za'file hammâma doğru azm itdim Kemer küseste perâkende kûşei destâr Varub o hâlile hammâma üftü hîz iderek İdinci kûşei halvetde câygâhi karâr Ne gördüm âh aman eleman bir âfeti can Gelüb yanımda güneş gibi oldu lem'a nisâr Saçı fütâdesinin hâbı gibi pejmürde Nigâhı âşıkının hâtırı gibi bîmâr Vücudu ham gümüşden beyaz gülden nerm Boyu henüz yetişmiş nihalden hemvâr Kamer hamîresi yahud güneş murabbâsı Billûr şâh mi ya nahli lu'luu şehvâr O kaddü had o tenâsüb o gabgab o pistan O yâlü bâl o temâyül o şîvei güftâr Tamâmi rengü behâ mû bemû girişmeü nâz Tamâmi hüsn ü serâpay şu'lei dîdâr Ve lîk his olunur kim o nâzperverdin Derûni içre bir enîşe vü bir âteş vâr Ben ise derd ile kıldım figan ki ah aceb Nedir iden dilin ol nâz perverin âzâr Didi o...

HAMAM , HAMÂMİYELER VE HAMAM DESTANLARI – Eski divan edebiyatımızda ve halk edebiyatında “Hamam”, bir peştemal ile yarı çıplak müstahdemleri, yahud yine o kılıkda dilber bir müşterisi vesilesi ile bir tasvir,terennüm konusu olmuşdur ;kasîdelere o yılda “Hamâmiye” denilen girizgâhlar yazılmşıdır ki en güzellerinden biri Lâle Devrinin büyük şâiri Nedimin hamâmiyesidir,sadırâzam Nevşehirli İbrahim Paşa şânındaki 72 beyitlik bir kasîdenin girizgâhıdır : Spîdedem ki olub dî de hâbdan bîdâr Hurûşa başladı nâgâh serde derdi humâr Nezâr za'file hammâma doğru azm itdim Kemer küseste perâkende kûşei destâr Varub o hâlile hammâma üftü hîz iderek İdinci kûşei halvetde câygâhi karâr Ne gördüm âh aman eleman bir âfeti can Gelüb yanımda güneş gibi oldu lem'a nisâr Saçı fütâdesinin hâbı gibi pejmürde Nigâhı âşıkının hâtırı gibi bîmâr Vücudu ham gümüşden beyaz gülden nerm Boyu henüz yetişmiş nihalden hemvâr Kamer hamîresi yahud güneş murabbâsı Billûr şâh mi ya nahli lu'luu şehvâr O kaddü had o tenâsüb o gabgab o pistan O yâlü bâl o temâyül o şîvei güftâr Tamâmi rengü behâ mû bemû girişmeü nâz Tamâmi hüsn ü serâpay şu'lei dîdâr Ve lîk his olunur kim o nâzperverdin Derûni içre bir enîşe vü bir âteş vâr Ben ise derd ile kıldım figan ki ah aceb Nedir iden dilin ol nâz perverin âzâr Didi o dem dili dîvâne her çi bâdâbâd Bu hâletin iderim andan aslın istifsâr Cavab lutuf virerse eger zehî devlet Zehî saadet eger kim iderse de âzâr Hemen hitâb idüb ey âfitâbı nâz didim Ki ey fedâ o siyeh zülfe nâfei tâtâr Gümüşden âyineler gibi sâf iken sînen Sezâ mıdır ki ola böyle pâymâli gubâr Cihânı etmiş iken hayretin zebun ya seni Kim etti böyle serendâzı hayretü efkâr Nedir aceb sebebi hayretin nedir derdin Kemâli lutf ile kıl kemînene ihbâr İşitti çünki sözüm ol güli hadîkal nâz Derûni sîneden âh eyleyüb çü bülbüli zâr Didi ki âh süâl itme derdi pinhânım Dilfikârıma zahm urma sen de diger bâr Dilimle uğradığım kayde ben bu âlemde Ne bülbül uğradı ne tûtii şeker güftâr Karârın aldı dilim bir garib dağdaga kim İlâcı güç gami müşkil tegaafüli düşvâr Bu şeb bir âfetin ibrâmı ile meclisde Çekilmişdi bir iki piyâlei serşâr Tamam neş'eler ittikde mihr gibi tülû' Miyânı meclise nukl oldu sohbeti eş'âr Nedîm nâmına bir şâiri cihan varmış Kemendi zülfüme düşsün ilâhi ol ayyâr Bir iki beytin anın keyfe mattafak nâgâh Bir ehli dil okuyub itti bir dahi tekrâr Şu rütbe itti eser bana ol edâyi selîs Ki tab'ı şûhim olub çâksâzi ceybi karâr Yemin idüb kılıcam kabzasına nezrettim Bulub Nedîmi iki bûse eyleyim îsâr Bu kerre şimdi belâ bunda hânesin bilmem Ki azm idüb olam îfâyi nezre hâhişkâr Tutalım ârayarak bulmuşum anı ammâ Kabul kılmayub eylerse nezrim istihkaar Hicb mâni olursa ya nâz iderse yâhud İderse zühd satub sûreti riyâ izhâr Nice çıkam acabâ uhdesinden ol nezrin Kalur mu âh benim gerdenimde yoksa bu bâr Kaçan ki bu sözü gûş itti dil kalub hîhûş Kemâli hayret ile hem çü sûreti dîvâr Didim ki ey güli nevhîzi nâzü işve sana Fedâ Nedim gibi bendeler hezâr hezâr Ne gûne sihr idi âyâ o beyti pür te'sîr Ki bir senin gibi serkeş perîyi kıldı şikâr Didi ki bir iki beytülkasîde ki olmuş Anınla hazreti sadri güzîne müdhatkâr ....................... Bu otuzbeş beyiti zamanımızın diliyle bir kaç satırda toplayalım :Nedim sarhoşdur,sabahleyin erkenden kalkar,açılmak için hamama gider ve bir halvet köşesinde oturur,yanına çok güzel delikanlı gelir,ama yüzünden kederli olduğu bellidir,Nedim ona derdini sorar.Delikanlı : - Geçen gece bir işret meclisinde şâir Nedimin bir iki beyiti okundu,çok beğendim,kelecemen kabzasına yemin ederek Nedime iki öpücük vermeyi nezrettim,ama evini bilmem,hadi öğrendim,gittim diyeyim,ya utanır yahud da nazlanır beni öpmezse,,yahud riyâkârlıklasofuluk taslarsa,ben bu nezrin yükü altında nasıl karkarım..der.Nedim de : - Senin gibi güzele Nedim gibi binler binlerce âşık fedâ olsun,neymiş o beyitler...diye sorunca delikanlı sadırazam İbrahim Paşa şânında bir kasîde olduğunu söyler..ve şâir bu girizgâh ile kasîdesine başlar. Enderunlu Fâzıl Bey de (ölümü 1810 ;B.:Fâzıl Bey,Enderunlu,cild 10,sayfa 5589) Nedimi taklid ederek,hâmilerinden Valdesultan Kethüdâsı Yusuf Ağa için yazdığı bir “Kasîdei Şitâiye” ye bir hamam tasviri,“Hamâmiye” ile giriyor : .................................... Külhenî hâlet ile vâsıl olub hammâme İdicek küşei tâbâveri halvetde huzûr Âlemi âhare düşmüş gibi gûyâ ande Başkadır gerdişi ruznamçei eyyâmü şuhür Ande ol rûhi mücerred gibi her bir dellâk Âh o gerdan o beyaz sîne o sâki bullûr Dâri cennetde olurmuş bilirüz hûriyan Niçün ol nâri cahîm içre gezer zümrei hûr Teni bîzârıma geldi birisi dest urdu Dili bîmâre didi tîri nigehi destûr Cismi uryânı görünür serâpâ görünür şu'lei nûr Peştemâli siyehi bir şebi târü dîcûr Gamze âteş ruhi âteş teni pâki âteş Penbei tende o âteş nice olmuş mestûr Elini cismime sürdükce siyeh kîsesi kir Âteşinden yedi nermîni olurmuş rencûr Tâs ile sanma ki beyhûde döker bâşıma âb Âteşi sînemin itfâsını ister o gayyûr Dihenin açmış ayâğındaki na'lîni meğer Pâyi billûrunu bûs itmeğe olmuş mecbûr Nahli nâzım o tecellîde iderdi secde Cebeli tûr gibi durmasa kâfir nâtûr ......................... Kalender meşreb halk şâirleri de İstanbul hamamları üzerinde destanlar yazmışdır ;bu destanların çoğunda bir hamamın müstahdemleri,dellâk ve bâzan da onlarla birlikde natırları övülmüşdür ;o gencleri öven kıt'alar arasına da bâzan hamamı da târif eden ve istisnâsız temizliğinden bahseden kıt'alar konmuşdur. Destanların bir kısmı da,tâmir dolayısı ile bir müddet kapalı kalmış bir hamamın açıldığı halka bildirme yolunda bir halk şâirine hamamcı tarafından yazdırtılmış,ve o vesile ile hamamın temizliği ve eşyâca mükemmelliği,müstakdemler de işlerinin eri olmakla övülmüşlerdir. Birkaç destandan örnek kıt'alar alıyoruz : Tophânede Kılıçalipaşa Hamamı Geçen asır başlarında Çardak Kolluğu çorbacısı Galatalı Hüseyin Ağa tarafından yazılmışdır(B.: Hüseyin Ağa,Galatalı ;Kılıçalipaşa Hamamı); 45 kıt'alık destanın 8 kıt'ası hamamı tarif eder : Yazayım buraya bir hamamnâme Şânına lâyık koca kaptâne Halveti beş aded kurna kırk dâne Ön mahbub dellâki düşüyor pek az Sağ ile solda çifte kapusu Souğluk ikidir bir de kuyusu Ayak yollarının yokdur kokusu Her taraf ak mermer kardan da beyaz Göbektaşı sankim bir koca alan İkiyüz can alur sanmayın yalan Kimisi sayyad kimisi ceylân Hâcegî çelebi pırpırı şehbaz Topculara mahsus halvetin biri Ande gör cennetden kaçmış ejderi Yıkar çavuşunu tâze neferi On iki ay içre bahar ile yaz Anın yanındadır Sofalı Halvet Erbâbı maarif andedir elbet Muhabbetden yana bolluk bereket Hüner meydanında cümlesi cambaz Sıcak Halvet küçük iki kurnalı Dört nefer can alur iki sıralı İkisinde sakal bıyık kınalı Suhtegâne mahsus çömezi palaz İçinde vurulmuş bir delikanlı Peremecilerden pek namlı şanlı Mestan Şah Halveti demişler kanlı İkiyüz yirmiyi duvarına yaz Soğuk Halvet dirler sol kapu başı Suyu ılıcadır serindir taşı Sorma kim andaki olan yoldaşı Sultan Sebüktekin nedîmi Ayaz Soğukçeşmede Şengül Hamamı Yine Galatalı Hüseyin Ağanın 39 kıt'alık bir destanıdır,yalnız 3 kıt'ası hamamdan bahseder : Kapudan girince Dolablı Sofa Havlu peştemaller dizilmiş rafa Câmekânı vardır sağdan tarafa Hepsinden bir parça yaz azar azar Dellâk selâm verir buyurun ağam Size mahsus bugün bu güzel hamam Çimşir nalın ipek futalar tamam Dellâki seçmeye atarsın bir zar Merdiven başında karşılar Ârif Bir tâze naturdur gaayetle zarif Evvelâ biz anı idelim târif Tepeden tırnağa atfedüb nazar Fındıklıda Mollaçelebi hamamı Bu hamam için,geçen asır sonlarında orada külhancılık etmiş Âşık Veysel adında birinin 45 beyitlik ve detsan havasında bir hamâmiyesi vardır(B.:Fındıklı Hamamı ,cild 10 , sayfa 5752 ).Aynen alıyoruz : Molla Çelbinin kebir hamamı Fındıklı beldesin tutmuşdur nâmı Câmekânı var ki Kasri Havernak Gayri germâbede yokdur bu revnak Ricâlü kibar hem eclâfü avam Ayru peykelerde görürler ikram Hâneberduş varsa buyur iderler Beyim ağam dirler efendim dirler Sinmişdir hamama molla nefesi Melîhüssîmâdır hüddâmın hepsi Fındıkcı gerekdir Fındıklı şûhi Hele ol şuhlerin dellâk gürûhi Takvîmi hicretde üçyüz on sâli Tescil eyledim gör tasvir misâli Soyunmuş hizmete aşk u şevk ile On iki neferi getirem dile İkisi naturdur on dellâki pâk Cümlesi iş eri çâbikü çâlâ Sen növbet Hafikli dellâk Pir Halil Posbıyık aksakal müheykel tavil Siyehçede kara bıyıklı Veli O dahi bâlâ kad ve hem Hafikli Zeberdest fetâlar dört nefer tâze Kaddi şimşad ile gümüş endâze Kara Ferhad ile Kara Mustafa Canla başla hizmet onlara safâ Kara Mehmed ile Kara Zülfikar Anlar da Hafikli sâhibi vekar Aşk ile şevk ile dökerler teri Hizmetinden memnun cümle müşteri Yüz akı hamamın bu dört karalar Nâzikâne türlü diller paralar Mürâhik Topuklu Küçük Mustafa Dellâkân içinde nûri musaffâ Levendâne şöyle salınsa şehbaz Bir kîse bahşişi adımına az Halvete asdıkda edeb perdesi Kafesde kanarya misâli sesi Tokatlıdır şâhım o kaddi şimşâd Müşterisin ider hizmetle dilşâd Üç neferi dahi tâze civandır Desteye güreşir üç pehlivandır Biri Tokatlıdır Samurkaş Ömer Nâmı lâtifiyle tescîle değer Biri Sülemandır Sivâsî dilber Geysûdar eşbehim misâli hizber Biri dahi nazlı şehrî Dilâver Paşaya vezire o şâhım yâver İki neferdir ki natur uşaklar Fûteleri üzre sarmış kuşaklar Halil ile Kerim başlarda alfes Yusuf su dökemez ayağına pes Halil Hafiflidir Kerim de şehrî Bir Mısır haracı değer her biri Biri gazanferdir birisi pelenk Kâküli hoşbûeler serinde çelenk Pâ bürehne çâlâk nîm uryan fetâ Kıl kadar aybı yok hem kusur hâtâ Gelelim hamamın târif bâbına Şifa sinmiş elhak lâtif âbına Cümlenin bildiği üstâdı anın Mimar Sinandır Süleyman Hanın Yek nazarda iyan üstad eseri Lebi deryâdedir dilküşâ yeri Hem letâfet üzre hem de metânet Âteşi kazâdan Rabbe emânet Zîrâki yanmışdı sahni câmekân Haşebî inşâya buldular imkân Ammâ ki gaayetle dilnişin olmuş Hamâmı dilküşâ revnakin bulmuş Soğukluk gaayetle müferrih rûşen Safâsın görende reşk ider gülşen Dört köşede halvet cennet misâli Herbirinin vardır bir gül cemâli Çekdikde naz ile fûte bâbına Hizmet ider bakub fal kitâbına Üç sofa her biri gaayet dilküşâ Ehli dil uşşâka bir hoş temâşâ Ey yârânı safâ râhim yoldaşı Pâzârı hüsündür gör göbektaşı Okunur Meşâki Uşşâk kitâbı Cem olub güzeller ilim erbâbı Sorarsan gedâ Âşık Veyseli Külhen nişin garib mecnun çilleli Yanar çıplakların âteşine pîr Ne yâreye merhem ne derde tedbir Nakşi kademi yâr bâşında tâcı Melekülmevtdedir anın ilâcı Bu Hamamnâmemiz okuyan yârân Veyseli Rahmetle analar heman Üsküdarda Eski Hamam Geçen asır sonlarında yaşamış Üsküdarlı Âşık Râzi bu hamamda çalışmış Haffikli Mustafa adında bir dellâk için yazdığı manzumed 4 kıt'alık manzumede bu hamamın adını kaydediyor(B.: Eski Hamam,cild 10,sayfa 5285). Geçen asır sonlarında gördüğü bir tâmir üzerine de iki kıt'alık bir tarih manzumesi vardır : Üsküdar Beldesinin âbi rûyi bu hamam Çamaşırı bisâtı âlâdan âlâ tamam Bâdettâmir küşâdı halka edilsin îlâm Buyurunuz efendim açıldı Eski Hamam Dilküşâ binâ ile suyundaki şifâyı Mimârı üstâdâne elhak eylemiş te'lîf Geldi bir Dellâki Pâk nakşeyledi târihin “ Eski Hamam bu sene tâmir oldu pek lâtîf ” 1225 + 78(Dellâki Pâk)=1303(M.1885-1886) Üsküdarda Çinili Hamam Bu hamam için Çağdaş bir halk şâiri Tevfik Karkan bu hamamda çalışmış Dadaylı Tâhir adında bir dellâk için yazdığı 4 kıt'alık manzumede bu hamamın adını kaydediyor(B.:Çinili Hamam,cild 7,sayfa 4011). Zeyrekde Çinili Hamam Bu hamam için,adını tesbit edemediğimiz bir halk şâri tarafından,geçen asır sonlarında hamamın tamiri münâ ebeti ile 14 beyitlik destan havasında bir hamamiye yazılmışdır(B.: Çinili Hamam,cild 7,sayfa 4014). Buraya da son iki beytini alıyoruz : BarbarosHayreddin Gaazi vakfıdır Olmuşdu harîki kebirde ihrâk Bu kerre Ali Bey tecdîden tâmir Eyleyüb nâmını ibkaa kıldı bak Bu hamamın içinde,mâvi zemin üzerine beyaz ile ve tâlik hatla yazılmış çinilerde iki kıt'alık bir farsca bir hamâmiye vardır.Buraya bir kıt'asını alıyoruz,tercemesi Ord.Prof.Ali Nihad Tarlan tarafından lütfedilmişdir : Sifîdee-dem ki şod ez hâne azmi hammâmeş Hezâr dilşode şod hâki reh be-her kâmeş Teneş ço nukrei hâm-ü merâ be müflisi ûr Girifte kîse be-kef behr-i nukrei hâmeş (Tercemesi : Sabah vakti evinden hamama gittiğinde her adımında binlerce âşık onun yol (ayağı) toprağı olmşudur.Onun teni gümüş gibi,ben müflis çıplak da onun o ham gümüş gibi teni için eline kese almış).