İstanbulun en eski müslüman konak ve yalılarının büyüklerinde harem ile selâmlık arasında, başka yemek tepsileri, sahanları, öte beri alıp vermeye mahsus duvar içinde gömme olarak yapılmış döner dolablar; konakların ve yalıların alt kat taşlığında harem ile selâmlık arasındaki duvarın içinde bulunurdu; duvarın her iki tarafındaki pencere boşluğuna benzeyen oyukda boyu 1 metre, kutru 50-60 santim kadar, bir yanı kısmen açık, diğer yanları kapalı, kontra plâk gibi ince tahtadan, içi iki üç kat raflı üstüvâne (silindir) şeklinde bir döner dolabdı; duvar içinde bir mihvere rabtedilmiş olarak fırıl fırıl dönen, açık yanı kâh hareme gelir; selâmlıkda içine konan şeyler haremden, haremde konulanlar da selâmlıkdan alınırdı; ve her iki tarafın halkı, dolab başında, yekdiğerinin yüzünü görmeden konuşurlardı. Harem halkının uşaklar vâsıtası ile çarşıdan aldıracakları şeylerin sipârisi de dönme dolabla yapılırdı; meselâ kâhya kadın dolaba eliyle vurarak : “Küçük Hasan gelsin !..” diye seslenir, konağın gözü açık olarak bilinmiş bu gence uşağı gelince de : “Hasan oğlum.. dolaba iki çeyrek koyuyorum.. hemen Kapalı Çarşıya git, ipekci Karabetden 20 dirhem pembe ibrişim al.. paranın yanına rengi için bir sap da iplik koydum !..” denilirdi. Konaklarda, yalılarda lambaların gazı selâmlıkda dolduru...

İstanbulun en eski müslüman konak ve yalılarının büyüklerinde harem ile selâmlık arasında, başka yemek tepsileri, sahanları, öte beri alıp vermeye mahsus duvar içinde gömme olarak yapılmış döner dolablar; konakların ve yalıların alt kat taşlığında harem ile selâmlık arasındaki duvarın içinde bulunurdu; duvarın her iki tarafındaki pencere boşluğuna benzeyen oyukda boyu 1 metre, kutru 50-60 santim kadar, bir yanı kısmen açık, diğer yanları kapalı, kontra plâk gibi ince tahtadan, içi iki üç kat raflı üstüvâne (silindir) şeklinde bir döner dolabdı; duvar içinde bir mihvere rabtedilmiş olarak fırıl fırıl dönen, açık yanı kâh hareme gelir; selâmlıkda içine konan şeyler haremden, haremde konulanlar da selâmlıkdan alınırdı; ve her iki tarafın halkı, dolab başında, yekdiğerinin yüzünü görmeden konuşurlardı. Harem halkının uşaklar vâsıtası ile çarşıdan aldıracakları şeylerin sipârisi de dönme dolabla yapılırdı; meselâ kâhya kadın dolaba eliyle vurarak : “Küçük Hasan gelsin !..” diye seslenir, konağın gözü açık olarak bilinmiş bu gence uşağı gelince de : “Hasan oğlum.. dolaba iki çeyrek koyuyorum.. hemen Kapalı Çarşıya git, ipekci Karabetden 20 dirhem pembe ibrişim al.. paranın yanına rengi için bir sap da iplik koydum !..” denilirdi. Konaklarda, yalılarda lambaların gazı selâmlıkda doldurulur, lambaların şişeleri ve fitilleri de selâmlıkda silinir, kesilirdi; bunlarda Ayvazın vazifesi idi (B.: Ayvaz, cild 3, sayfa 1655); haremin lâmbaları da Ayvaza dönme dolab vasıtası ile verilirdi. Dönme dolablar haremde câriye, halayık ve selâmlıkda uşak, yanaşma takımı (arabacı, kayıkcı, bağçivan, tablakâr, aşcı yamağı) gencler arasında gönül alâkalarına ve yolda gizli fısıltı sohbetlerine vâsıta olurdu; meselâ bir çerkes halayık, hanımlarla birlikde mesîreye giderken hamlacılardan tığ gibi bir laz uşağına gönül, ve fırsat bulup kaş göz işmarı ile gece dolab başına gelmesini bildirir ve buluşma saatinde yüreği heyecanla çarparak dönme dolabın rafına kendi eliyle işlediği bir ipekli çevre koyarak : “Temel Ağa.. şu ipekli çevrem sende yâdigârım kalsın arslanım !..” derdi. Güzellikde peri pâdişahının oğlu misâli bir şehbaz uşağına gönül veren bir paşa kızı, babasının kendisini bir uşak parçasına aslaa vermeyeceğini bildiği için, oğlanla anlaşdıkdan sonra bir gece bir boğça çamaşır ve yükde hafif bahada ağır mücevherlerini alıp dönme dolabla selâmlığa geçmiş, ve para ile elde ettiği kimselerin yardımı ile mahbubu uşak tarafından kaçırılmışdır; vak’a üzerine bir destan yazılmışdır ki iki kıt’ası malumumuzdur : Kâhya ayvaz oldu hem hizmetkârı Dolabdan çıkardı oğlan nigârı Kıldılar firarda anlar kararı Rehrevan oldular semti mechûle Nigâr paşa kızı kibardan kibar Oğlan yanaşmadır çıplak sebükbar Aşk olanda olmaz mala itibar İrdiler böylece murâda hele Son gördüğüm dönme dolaplı konak, Davudpaşa İskelesindeki tramvay durağının karşısında Çavuşzâde Yokuşunda battal kocaman bir ahşab binâ idi ki bir çocukluk arkadaşım bu berhânenin içinde üç oda kiralamış oturmakda, diğer otuz küsur odası da bomboş duruyordu ve o arkadaşım konak için, akşama sabaha yıkılacak demişdi. Sermed Muhtar ALUS Bir XVII. asır minyatüründe Dönme Dolab