Yalnız Beykozun değil, İstanbulu, hattâ vatanımız Türkiye’yi tezyin eden Türk yapı sanatının şaheser âbidelerinden biridir; bânisine nisbetle sâdece “İshak Ağa Çeşmesi” on aded lülesine nisbet ile de “Ön çeşmeler” denilir. Vapur iskelesinden çıkınca sağda, Beykoz Parkının da bulunduğu meydanda, ulu bir çınar altındadır. Kaymağı kadimden beribilinirdi. Çok yaşlı çınarı kendisine yeşil ve şemsiye yapan bu suyu Türklerin Bizanslılardan nasıl devraldıklarını bilmiyoruz. Bu kaynağın ilk Türk çeşmesi, Kanuni Sultan Süleyman devrinde sarayda hasodabaşı olan ve Mimar Sinana İstanbulda Şehremini bucağında Macuncu civarında cami, mektep, çeşme ve çarşı yaptıran ve hicrî 970 (m. 1562 -1563) yılında vefat eden ve Karacaahmede defnedilen Behruz Ağa yaptırmışdı. 970 yılında hayır eserlerini tamamlar tamamlamaz hayata gözlerini kapayan Behruz Ağanın, sâir hayır eserleri gibi ilk Beykoz Çeşmesini de Mimar Sinan yaptırdığını kabulletmek istiyoruz. Gerçi Sinana nisbet edilen yapı listelerinde bu çeşme yoktur. Fakat Sinan yaptığı çeşme, sebil, mektep gibi küçük şeylerin hiç birisini listesine sokmamışdır. Çeşmenin yakınındaki tek hamam ile başka yapılar da bu çeşmeye gelir olarak vakfedilmişdi. Kubbeli ve birkaç lüleli olan bu çeşme bakımsızlıktan o kadar harap olmuşdu ki başı ayğı belirsizdi. Dev...

Yalnız Beykozun değil, İstanbulu, hattâ vatanımız Türkiye’yi tezyin eden Türk yapı sanatının şaheser âbidelerinden biridir; bânisine nisbetle sâdece “İshak Ağa Çeşmesi” on aded lülesine nisbet ile de “Ön çeşmeler” denilir. Vapur iskelesinden çıkınca sağda, Beykoz Parkının da bulunduğu meydanda, ulu bir çınar altındadır. Kaymağı kadimden beribilinirdi. Çok yaşlı çınarı kendisine yeşil ve şemsiye yapan bu suyu Türklerin Bizanslılardan nasıl devraldıklarını bilmiyoruz. Bu kaynağın ilk Türk çeşmesi, Kanuni Sultan Süleyman devrinde sarayda hasodabaşı olan ve Mimar Sinana İstanbulda Şehremini bucağında Macuncu civarında cami, mektep, çeşme ve çarşı yaptıran ve hicrî 970 (m. 1562 -1563) yılında vefat eden ve Karacaahmede defnedilen Behruz Ağa yaptırmışdı. 970 yılında hayır eserlerini tamamlar tamamlamaz hayata gözlerini kapayan Behruz Ağanın, sâir hayır eserleri gibi ilk Beykoz Çeşmesini de Mimar Sinan yaptırdığını kabulletmek istiyoruz. Gerçi Sinana nisbet edilen yapı listelerinde bu çeşme yoktur. Fakat Sinan yaptığı çeşme, sebil, mektep gibi küçük şeylerin hiç birisini listesine sokmamışdır. Çeşmenin yakınındaki tek hamam ile başka yapılar da bu çeşmeye gelir olarak vakfedilmişdi. Kubbeli ve birkaç lüleli olan bu çeşme bakımsızlıktan o kadar harap olmuşdu ki başı ayğı belirsizdi. Devrindeki bir şâirin dediği gibi İskender güneşi eline fener yapsa da bu hayat suyunu arasa bulamazdı. Az kalsın adını “Kuruçeşme” koyacaklardı. Bu arada Birinci Sultan Mahmud Beykoz civârındaki Tokad Kasrını Hümâyûnâbâd adiyle yeniletiyordu, Beykozlular kendisien susuzluktan şikâyet etmişlerdi. Pâdişah, Sadrâzam Seyid Hasan Paşaya Beykoz çeşmesinin de yenien yapılmasını emretti. Hasan Paşa bu işi İstanbul gümrüğü emini İshak Ağaya havale etti. (B.: İshak Ağa, Gümrük emini). Hazırlanan yepyeni bir plânla 1159 (M. 1746) yılının cemâziyelâhir ayı sonlarında (temmuz) işe başlandı. Sadrâzam Hasan aşa aynı ayın 22 nci salı günü azil ve sürgün edildiği için inşa masrafı İshak Ağanın üzeinde kalmıştı. Bütün masrafları ödeyerek çeşmeyi tamamlattı ve üstüne de bir satır halinde üç madalyon içine nefis bir sülüs ile bugün gördüğıümüz şu kitabeye kazdırdı: “Sahib-ülhayrat vel-hasanat es-seyyid İshak Ağa emin-i gümrikî Âsitane. Sene 1159”. Vak’anüvis İzzi Efendi kitabında şâirlerin bu çeşme için birçok manzum tarih parçaları hazırladıklarını yazarken Kerkük’tü şâir Nevres Abdurrazzak Efendinin yazdığı 40 mısralık manzum bir tarih parçasının çeşmenin üstüne konduğunu söyler. Vak’anüvis Efendi bunu yazarken korkunç birhata işlemişdir; Nevresin yazdığı tarih manzumesi çeşmenin üstüne hiçbir vakit konmamışdır. Yukarıda kaydettiğimiz tek satırdan gayri kitabe yoktur ve yoktu da. Şâir Nevres’in taşa hâkkedilmemiş ve çeşmeye konmamış tarih manzumesi şudur: Çeşmesârı mâdelet deryâyi dûdi mekremet Ebrûyi saltaneti dehrin hidivi a’dali Hazreti Sultan Makmûdi hümâyûn fâl kim Cebhesinde berk urur, feyzi hafi nûri celi Tab’ı bir âyinei heybetnümâdır kim müdâm Hânei âyinei hurşidi eyler münceli Dâveri adl azmâ dâd âveri mendûh kim Zâtine hasisedir adli Ömer cûdl Ali Berkü barân gibi verdi lütfü kahrın hükmünü Bireli şimşirde her dem keremde bir eli Hâdimi dergâhına şehler kemer hançerv erir Kuvvetüzahri hilâfettir o zorâver beli Berri bahri bikenar eyler hurûşi lutfile Bahri ber eyler Hûdâ hıfzeyleye kahri veli Kulzüm tebâr olub ahdimde emvâci sırrı âb Tuttu dünyâyı serâser ayni cûdi eşmeli Birgün ezcümle çekilmişdi suyu bu çeşmenin Olmuş idi huşk leb dilteşneler müsteskali Şöyle mahvolmuşdi âbı kim bilinmezdi anın Ne ayağı ne başı ne âheri ne evveli Bulamazdı gözlerin ayni hayât âsâ eğer Olsa İskender elinde âfitâbın meş’ali Az kalmışdı ki nâmın kuruçeşme koyalar Bir musavver kubbeli bir kaç mücessem lûleli Hak Teâlâ pâdişâhın ömrin efzun eyleyüb Düşmenin her kande varas eylesün müsta’sali Hımmet ile eyledi evvelkiden âlâ binâ Muhmeli oldu mükemmel hem mufassal müemeli Şöyle rânâ yapdı kim gözler nazirin görmedi Âsiyâbı tündi çerhi âsumân devr ideli Mâi berdi şöyle kim eyyâmı tâbistânda Beykoz ehli gaalibâ derpiş iderler mankali Çeşmei hayvan idi gûyâ zalâmi hâkde Buldu hızır himmetiyle anı Mahmud Hânı Veli Göricek hüsni bitâmın didiler târihini Dehrin erbâbı suben asrın ricâli ekmeli Ben de tahsin eyleyüb en sonra tahrir eyledim Nevresâ bir beyti pâkile dü târihi celi “Beykozun buldu suyun yapdı bu dilkeş çeşmeyi” 1159 “Şâhi bâlâ menzilet Sultan Mahmud Hânı Veli” 1159 Nevresin bu manzûmesi pek zorâki kaleme alınmış, bütün emsâli gibi, hattâ İshak Ağa Çeşmesinin buz gibi suyundan dasoğumdur. Üstelik şâirin, çeşmenin akiki bânisi İshak Ağanın adını hiç anmaması da garibdir. Hakikat olan şudur ki, muhteşem çeşmeye tek satırlık sâde kitâbesi çok daha yaraşmışdır, bağrından şarıl şarıl dökülen sular kadar sâf ve vekarlıdır. İzninin tavsifiyle görülmemiş birresim ve işitilmemiş bir tarz üzere yapılan çeşmeyi üç sıra halinde sekiz mermer sütunla 12 mermerin yüklendiği bir sakıf örtmektedir. Sütun başlıklarında, süslerinde devrinin hususiyetlerini görüyoruz. Eni altı, boyu sekiz metre kadar genişlikde, yüksekliği de dört metre kadardır. Muslukların bulunduğu kısmının örtüsü yayvan tuğla tonoz, ön tarafı ahşaptır. Çeşme yol seviyesinden aşağı olduğu için sağdan dört, cepheneden boş ve soldan yedi mermer basamakla mermer zemine inilir. Bu merdivenler çeşmeyi atnalı şeklinde kucaklamışdır, zeminin ortasında bir kanalcık yapılmışdır. Burası ve çeşmenin lülerinin duvarı tamamen ak mermerle kaplanmışdır. Çeşmenin on tunç lülesi vardır. İki ortadakiler büyük dörder dörder iki yanda bulunan sekiz lüle de küçüktür. Eskiden su büyüklerden yirmişer, küçüklerden onar masura olmak üzere ayarlanmışdı. Bir şâir orta lülelerden suyun akışını tasvir ederken “beyaz cariye gerdan gibi” tavsifini kullanmışdır. Çeşmenin suyu biraz kekremsidir, fakat çok soğuktur. Mermer yalakları tatlı ve iç açıcı bir cömertlik ve zemzeme ile dolduran su, öndeki geniş taşlığın ortasında bulunan mermer bir kanalcıkdan billûr misâli akar, ve İshak Ağanın çağdaşı şâir Nedimin “cedveli sim” tâbirini hatırlatır. bu mermer kanalcıkdan geçen su eskiden denize giderdi. Şimdi Sümerbankın Hünkâr iskelesindeki deri ve kundura fabrikasına akıtılmaktadır. Eskiden gemiler sularını fıçılarla buradan temin ederlerdi. İlk zamanlarda Beykozda başka gçeşme olmadığı için halk suyunu buradan alırdı. Su, yukarıda da kaydettit çeşmenin arkasındaki yekpare ve sert bir kayanın gözlerinden kaynar; tuğla ve harçla yapılmış bir bendini arkasında toplanır, maksimden lülelere akar. Çeşmenin biraz önündeki iki ağacın arasındati yol seviyesinden aşağıda bir çeşme daha vardı. Buradan hayvanlar sulanırdı. Yol tesviye edilirken bu ikinci çeşme yok edilmiştir. Bunun mecrası da bendin solunda görülmektedir. Büyük çeşmenin üstünde ahşap, iki odalı bir de mektep vardı. 1319 rumi yılı 19 ağustos gecesi (M. 1 Eylûl 1903) cülûs şenliği yapılırken karşısındaki evden çıkan bir yangında yandı. Beykoz koyunda demirli bulunan İngiliz ve Fransız harb gemilerindeki ecnebi askerler de yangının genişlememesi için yardım etmişlerdir. Mektebin hocası Hacı İbrahim Efendi idi. Sonradan çeşmenin arkasına iki ahşap dükkân yapılmıştı. Sular İdaresi, yarım asırdan fazla çok bakımsız ve harabiye yüz tutmuş olan bu tarihi çeşmeyi 47 bin liralık bir tahsisat ile aesaklı bir surette tamir ettirdi. Çeşme daha evvel üç defa tamir görmüş ve her tamirinde üstüne yeni bir badana çekilmişdir. Bir tamirde Ermeni ustalar tarafından sakfı ve duvarları dejenere bir kalem işi ile sözde süklenmişti. Son tâmir esnasında ilk süsleri badanların altından çıkarıldığı için yeni tezyin bunlara göre yapıldı. Tamir işi bu gibi eserleri onarmakta müstesna bir kudret gösteren Ekrem Hakkı Ayverdiye havale olunmuş idi ki elhak yerinde bir intihabdır. Çeşmenin arkasındaki dükkânlar kaldırıldı, harap duvarı bir sıra kesme taş ve ki sıra tuğla ile düz yapılarak kaplandı. Buranın zemini altı köşe tuğla ile döşenmiş, küçük ve zarif bir boşluk yapılmışdır. Beykoz İshak Ağa Çeşmei Kebirini, yapıldığı devirdeki siması ve bütün ihtişamı ile ihyâ eden Sular İdaresinin bu kadirbilirliğini takdir etmemek mümkün değildir. Bu şehir kütüğündebu himmeti tesbit vecîbemizdir. İbrahim Hakkı Konyalı Beykoz İshak Ağa Çeşmei Kebîri (Resim : Bülend Şeren) Beykoz Çeşmesi Kebiri (Plân : Hüsnü)