İki asra yaklaşan bir mâziye sâhib ve eski İstanbulu tedkik etmek ve bilhassa zamanımıza kadar intikal edememiş bâzı binâların yerini tesbit edebilmek, ve İstanbulun târihi topografyası üzerinde yeni yeni bilgi vermek bakımından gaayetle kıymetli bir vesika olup iki büyük paftadan mürekkeb bir haritadır. Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından (1826 dan) yirmi sene kadar evvel (1800-1805 arası) İkinci Sultan Bayazıd Vakıfları mütevelliliğince, bu pâdişahın vakıf suyundan, suyun güzergâhında nerelere su verilmiş olduğunu görmek için çizdirilmiş olan bu haritanın 3,11X1,50 eb’adındaki birinci paftası Sur dışını, 1,40X1,85 eb’adında olan ikinci paftası da Sur içini, ve sur içinde İstanbulun hemen üçde birine yakın bir parçasını göstermektedir. Harita Kumbaracılar Ocağı sipâhilerinden mühendis Kulekapusu Seyyid Hasan tarafından çizilmiş olub haritanın üzerinde ifâdesi gaayetle düşük şu izâhat vardır: “Merhum ve mağfur cennet-mekân Sultan Bayazid Velî Han hazretlerinin Edirnekapusu hâricinde hendek derununda camiişerife değin ve taksim olunan mekteb ve medrese ve çeşmelere ve konaklara cerayan eden âbı lezizin haritasıdır. “İşbu haritai mezkûrda mevcud mekteb ve medrese ve çeşmelere ve konaklara taksimi mucibince mahalliyle resminde gösterilmiş olub ve sair âbı leziz cereyan etmeyen mahall...

İki asra yaklaşan bir mâziye sâhib ve eski İstanbulu tedkik etmek ve bilhassa zamanımıza kadar intikal edememiş bâzı binâların yerini tesbit edebilmek, ve İstanbulun târihi topografyası üzerinde yeni yeni bilgi vermek bakımından gaayetle kıymetli bir vesika olup iki büyük paftadan mürekkeb bir haritadır. Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından (1826 dan) yirmi sene kadar evvel (1800-1805 arası) İkinci Sultan Bayazıd Vakıfları mütevelliliğince, bu pâdişahın vakıf suyundan, suyun güzergâhında nerelere su verilmiş olduğunu görmek için çizdirilmiş olan bu haritanın 3,11X1,50 eb’adındaki birinci paftası Sur dışını, 1,40X1,85 eb’adında olan ikinci paftası da Sur içini, ve sur içinde İstanbulun hemen üçde birine yakın bir parçasını göstermektedir. Harita Kumbaracılar Ocağı sipâhilerinden mühendis Kulekapusu Seyyid Hasan tarafından çizilmiş olub haritanın üzerinde ifâdesi gaayetle düşük şu izâhat vardır: “Merhum ve mağfur cennet-mekân Sultan Bayazid Velî Han hazretlerinin Edirnekapusu hâricinde hendek derununda camiişerife değin ve taksim olunan mekteb ve medrese ve çeşmelere ve konaklara cerayan eden âbı lezizin haritasıdır. “İşbu haritai mezkûrda mevcud mekteb ve medrese ve çeşmelere ve konaklara taksimi mucibince mahalliyle resminde gösterilmiş olub ve sair âbı leziz cereyan etmeyen mahallerden dahi resmi istihrac olunduğunun vechi konaklara câri olan su dâimî olmayub bazıları fakat suyu füruht ettiklerinde her hangi mahallede konağa câri olunacak ise füruht edenin mahallini reside idüp bâdehû tariki resmoluna. “Derûni haritada mezkûr su tariki üzerinde maslakda yahud kubbede “7” işareti oldukda etrafı mahallede her hangi mahalle derununda hanede mezkûr işareti nücûmî bulunur ise ol haneye dahi mahalden cari olduğuna işarettir. “Ressemehu Kumbaracılar Ocağı sipâhilerinden mühendis Kulekapulu Seyyid Hasan”. Bir mikyas kullanılmış olmakla beraber haritacılık âletleri mükemmel olmadığından Camiler, medreseler, kütübhâneler, çeşmeler, hamamlar, bugün mevcud olanlarına kıyasen, tam yerlerinle tesbit edilememiştir; takribî yerleri haritanın kıymetine asla halel vermez. Çarşı boyları, muhtelif esnafın toplu olarak bulundukları sokaklar, bazı konaklar, yerleri hakkında en ufak bilgimiz olmayan Yeniçeri kollukları bu haritada o kadar güzel gösterilmişdir ki kıymetinin büyüklüğüne bu üç madde kâfidir; kaldı ki bu haritadan faydalandığımız hususlar pek çoktur; en önemlilerini tesbit edelim: Eski Saray — Bayazıdda üniversite merkez binâsı ile Atatürk heykeli, Bayazıd kulesi ve Üniversiteye bağlı sâir binâların bulunduğu sâha; yalnız sâhayı fırdolayı çeviren duvar ile bu duvarda sarayın şehre açılan üç büyük avlu kapusu gösterilmiştir. Eski Saray binâları haritanın diğer kısımlarında olduğu gibi kabataslakda çizilmiş olsaydı bugün hakkında pek az şey bildiğimiz bu saray hakkında bizi hayli aydınlatırdı. Nitekim, bu gün bu sâhanın dört kapusu bulunduğu halde 1800-1805 arasında 3 kapusu olduğunu, en büyük kapunun da Bayazıd Meydanına açılan kapu olmayup Mercan tarafında kapu olduğunu görüyoruz; Süleymaniye karşısındaki üstü toroslu geçid-kapu bu târihden sonra yâni Eski Saray Asâkiri Mansûre seraskerliği Sarayı olduktan sonra açılmış oluyor. Mercan kapusu karşısındaki Ağa Mescidi (Âlipaşa Camii) Eski Saray Ağası Yâkub ağa tarafından (ölümü 1547) yapıldığına göre, sarayın en büyük kapusunun haritada bu kapu gösterilmesi ile daha mânâlı düşer. İkinci Sultan Bayazıd vakıfları mütevelliği tarafından çizdirilen bir haritada eski Saray binâlarının gösterilmemesi, sarayın pâdişahlık müessesesi mahremiyetine bağlı oluşudur. Eskiodalar — Şehzade Camii karşısındaki Yeniçeri kışlası; 1826 da Yeniçeri Ocağı kaldırılır iken bu kışla da tamamen yıkdırılacaktır; bu haritadaki durumu son vesikadır. Zamanımızda Şehzâdebaşı Caddesi adını taşıyan cadde bu haritada “Dîvan Yolu” adı ile gösterilmişdir. Kışla Şehzâde Camiinin karşısında büyük bir ada teşkil eder, bu ada, 1934 Belediye Şehir Rehberinde Şehzâdebaşı Caddesi, Vidinli Tevfik Paşa Caddesi, Ağayokuşunun küçük bir parçası, ve onsekiz Sekbanlar sokağı ile çevrilmiş olan sâhadır. 1934 rehberindeki Aceminefer sokağı, Safvet Paşa sokağı, Fethi Bey caddesinin bir parçası, Fevziye caddesi, Fevziye çarşısı, Mahmudiye çeşme sokağı ve Muhtar Paşa sokağı kışla hududu içindedir, yâni bu sokaklar eski Odalar yakıldıktan sonra açılmışdır. Eski Odalar, Şehzâde Camii ile Damad İbrahim paşa Camii ve hazinesi karşısında yan yana iki kışladır; Batı tarafındaki asıl Eski Odalar, Yeniçeri kışlası, doğu tarafındaki de harîtada “Tulumbacı kışlası” adı ile gösterilmiş olub Acemioğlanlar kışlasıdır. Asıl Eski Odaların ikisi büyük biri küçük kapusu vardır. Büyük kapulardan biri Divan Yolu üzerinde “Altmış bir Kapusu”dur; yani bu kapu 61. Yeniçeri Cemaat Ortası = taburunun nezâreti altındadır. Kanunîden kalmış bir ananedir, Osmanlı pâdişahlarının yolu buraya düşdüğünde bu kapu önünde dururlar, kendisine bir bardak şerbet ikram edilir, pâdişah şerbeti içdikten sonra bardağı altın ile doldururdu. Altmış bir Kapusunun yanında “Derviş Osman” türbesi vardır; bektâşı erenlerinden Osman Babanın türbesi kışla yıkılır iken yerinde bırakılmış. 1910 da, Bayazıd ile Fatih arasındaki tramvay yolu döşenir iken, çıkıntı yapub caddeyi daraltdığı için kaldırılmış, kabir taşı Şehzâde Camii mezarlığına naklolunmuştur; eski yerinde iken önü tunc şebîkeli bir açık türbe idi. İkinci büyük kapu cenubda, altmışbir kapusunun tam karşısında “kırkdört kapusu”dur; o da adını muhafızları olan efrâdın mensub olduğu 44. cemaat ortasından almışdır. Bu iki kapu ortasında bir taşlık-yol uzanmaktadır ki kışla ve kapular kaldırıldığında, 1826 dan sonra şehrin sokaklarından Fevziye caddesi olacaktır. Eski Odalar, Yeniçeri Kışlası bu iki büyük kapu ve aralarındaki yolun batısında kalır, doğu tarafı tulumbacılar, Acemioğlanlar kışlası duvarlarıdır. Eski Odaların üçüncü ve küçük kapusu bu kışlanın batı ucunda “Meyyit Kapusu”dur. Kışlanın ortası ağaçlarla bezenmiş büyük bir avludur. Eski Odaların Dîvan Yoluna bakan yüzünde ocak îrâdı bir sıra Kapamacı dükkânları bulunmaktadır. Tulumbacılar kışlasına gelince doğuya açılır bir kapusu vardır; bu kışlanın ortası da ağaçlarla bezenmiş bir avludur. Haritanın bu noktasında nazarı dikkati çeken bina, zamanımızda bir çarşı hamamı olarak işletilmekde olan Acemioğlan Hamamıdır. Halkın yanlış olarak Acemoğlu Hamamı dediği bu târihî yapı, bu kışlaya Yavuz Sultan Selim, bir rivâyete göre de Kanunî Sultan Süleyman tarafından yaptırılmıştır; harita da kışla binâlarından ayrı, avlunun ortasında gösteriliyor, adı da “Meydan Hamamı” diye yazılıdır. Tulumbacılar (Acemi oğlanlar) kışlasının cenub-batı köşesinde ve Yeniçeri kışlasının kırkdört kapusu yanında bir fodla fırını vardır. Tulubmacılar Kışlasının Dîvan Yoluna bakan yüzü de, Eski Odalarda olduğu gibi, ocak îrâdı bir sıra kahvekâne, tütüncü ve kalemtraşcı dükkânlarıdır. Çukur Hamam — Fâtih külliyesinin bir parçası idi; bugün mevcud değildir. Charles Texier’nin çizdiği plâna göre muhteşem bir hamamdı. Bu haritada yeri tesbit edilmiştir. Yeniçeri Kollukları — Bu haritada, İstanbulun târihî topografyası ve cemiyet hayatı bakımından en kıymetli noktalardır; fakat ne kadar yazıkdır harita büyük şehrin ancak üçde birini göstermektedir. İstanbulun inzibat ve asâyişi Yeniçeri Ocağına terk edilmiş idi, Ocak da Büyük şehri semt semt muayyen bir taburun nezâretine terketmişdi (Yeniçeri taburlarına Orta adı verilmiştir); meselâ Yemiş İskelesi ve civârı 56. Cemaat Ortasının bölgesi idi, burada çıkan her vak’adan bu ortanın kumandanı (Çorbacısı) mes’ul idi. Başka ortalar buraya karışamazdı. Zamanımızın polis karakolları gibi her semte bir “Kolluk” yapılmışdı; Kolluklarda yakalanacak suçlar için bir küçük nezârethâne, bir çorbacı odası, nöbetci efrad için bir kağın vardı. Haritada (İstanbulun üçde birinde) 14 kolluk gösterilmiştir, fakat maalesef hangi ortanın kolluğu olduğu işâret edilmemiştir. Aslında bir su yolları haritasından fazlası da beklenemez. Kolluklar ekseriya köşe başlarındadır. Haritada tesbit edilmiş yeniçeri kollukları şunlardır: 1 — Edirnekapusu Hamamı karşısında, 2 — Karagümrüğüne varmadan Edirnekapusu caddesinde kâhyakadın Camii hızâsında köşe başında. 3 — Fâtih Camii avlusunda eski karakol, şimdiki askerlik şûbesi binasının yerinde. 4 — Fâtih Atpazarı altında Tezgâhcılar Camii karşısındaki meydanda. 5 — Çırçırda Çukurçeşme berisinde Hacı Hasan Camiine giden sokağın köşesinde. 6 — Zeyrek Camii karşısında. 7 — Şehzâdebaşında Eski Odalarda 8 — Nûruosmaniye Camiinin Cağaloğlu tarafındaki kapusunun tam karşısında. 9 — Bayazıd Hamamı yukarısında Simşekhâne karşısında. 10 — Bayazıd Meydanın ortasında (Bir de hususî isim kaydedilmiştir: Fincancı Kolluğu). 11 ve 12 — Süleymaniyede Tiryâki Çarşının iki başındaki kolluklar. 13 — Yeni Cami arkasındaki Meydan ortasında 14 — Bağçekapusu yanında. İstanbul şehrinin üçde bir parçası üzerinde yalnız 14 kolluk bulunduğu asla düşünülemez; Eminönünden Ayvansaraya kadar, yalnız Haliç kıyısında sıralanmış büyüklü küçüklü 25 kadar kayık iskelesi vardır en az bu sâhil koyunda yirmiden fazla kolluk bulunması iktizâ eder; kaldı ki kavgacı denizcilerin iskân ettiği Ayvansarayın, mûsevîlerin oturduğu Balatın, rumların oturduğu Fenerin, daha daha gerilere uzanan mahallerin kolluksuz olması imkân dışındadır. Tekrar ediyoruz, bu harita, nihayet İkinci Sultan Bayazıd Vakfı suyun yolları için çizilmiştir. 14 kolluğun yerini öğrenmek daha kazancdır. İstanbul Konakları — Bu haritada İstanbulun târihî topografyası bakımından mühim kayıdlardan biri de sâhiblerinin isimleri ile gösterilen otuz bir konaktır; hiç şüphesiz ki İstanbulun üçde biri üzerindeki konak sayısı bu rakamın çok üstündedir; bu konaklar, Sultan Bayazıd vakfından su almış olan meskenlerdir. Bu notların arasında en mühimmi Mısırlı Prenses Zeyneb Hanım tarafından İstanbul Dârülfünuna bağışlanıp Fen ve Edebiyat fakülteleri bulunurken içinden çıkan yangınla yok olan meşhur Zeynebhanım konağının yerinde o tarihde Vâlide Sultan kâhyasının konağı bulunmasıdır. Çarşı boyları, dükkânlar — Esnaf hayatı, büyük şehrin ticârî ve iktisâdı bünyesi, cemiyet ilminin bu çetin kolu için harıtanın en kıymetli notlarıdır; bu kısma haritada da ehemmiyet verilmiştir. Ord. Prof. Süheyl Ünver Yukarıdaki yazı muhterem profesörün izni ile “İkinci Sultan Bayazıdın su Yolu Haritası” adındaki değerli etüdünden çok kısaltılarak alınmıştır. Bu eser 1945 de İstanbul Belediyesi tarafından İstanbulun Beşyüzüncü fetih yıldönümünü kutlama yayınları arasında basılmıştır.