Aslında bal arısının, balını muhafaza etmek için yapdığı madde; sanâyide muhtelif işlerde kullanıldığı gibi asırlar boyunca makbül bir tenvir vâsıtası olmuştur. Elektriksiz ve petrolsüz asırlarda büyük İstanbul, kulübesinden kâşânesine sarayına varınca gece mumla ve yağ kandili ile aydınlatılırdı. (B.: Mum; Kandil). Mum, âdi, orta ve âlâ üç cins idi; âdisi iç yağından yapılır, orta cinsine bir miktar balmumu katılır, âlâsı da saf balmumundan dökülürdü; saf balmumlarına, yanarken güzel kokması için kâfûrî katılır, bu da mumun en âlâsı olurdu. Saf balmumundan mumlar kibar ve rical konaklarında yalılarında, saraylarda ve camilerde kullanılmıştır; büyüklü küçüklü şamdanlar, âvizeler için boy boy dökülmüşlerdir; en büyükleri de camilerin mihrab mumları olmuştur. Camilerin, bilhassa selâtin camilerinin mihrab mumlarını akşamları uyandırmak, yatsı namazından sonra dinlendirmek ayrı bir ihtisas işi idi. Meselâ Süleymaniye Camiinin mihrab mumları için yirmişer kanter balmumundan dökülmüş olduğu söylenir, bir mumun ağırlığı 880 okka tutar, fitili de kol kalınlığındadır. Mirî mumhâne dökülmüş olan bu mumların imalî her halde basit olmasa gerektir; fitilini uyandırmak için de 10 - 15 ayak merdivenle çıkılır. Bu azamete rağmen, camiin diğer sayısız şamdanları ve büyüklü küçüklü top kandilleri...

Aslında bal arısının, balını muhafaza etmek için yapdığı madde; sanâyide muhtelif işlerde kullanıldığı gibi asırlar boyunca makbül bir tenvir vâsıtası olmuştur. Elektriksiz ve petrolsüz asırlarda büyük İstanbul, kulübesinden kâşânesine sarayına varınca gece mumla ve yağ kandili ile aydınlatılırdı. (B.: Mum; Kandil). Mum, âdi, orta ve âlâ üç cins idi; âdisi iç yağından yapılır, orta cinsine bir miktar balmumu katılır, âlâsı da saf balmumundan dökülürdü; saf balmumlarına, yanarken güzel kokması için kâfûrî katılır, bu da mumun en âlâsı olurdu. Saf balmumundan mumlar kibar ve rical konaklarında yalılarında, saraylarda ve camilerde kullanılmıştır; büyüklü küçüklü şamdanlar, âvizeler için boy boy dökülmüşlerdir; en büyükleri de camilerin mihrab mumları olmuştur. Camilerin, bilhassa selâtin camilerinin mihrab mumlarını akşamları uyandırmak, yatsı namazından sonra dinlendirmek ayrı bir ihtisas işi idi. Meselâ Süleymaniye Camiinin mihrab mumları için yirmişer kanter balmumundan dökülmüş olduğu söylenir, bir mumun ağırlığı 880 okka tutar, fitili de kol kalınlığındadır. Mirî mumhâne dökülmüş olan bu mumların imalî her halde basit olmasa gerektir; fitilini uyandırmak için de 10 - 15 ayak merdivenle çıkılır. Bu azamete rağmen, camiin diğer sayısız şamdanları ve büyüklü küçüklü top kandilleri olmasa, bu iki mum ancak mihrabın etrafını aydınlatmaya kifâyet eder. Tarih kaynaklarımızda her ikisi ide “Balmumcu” adını taşır, fakat balmumundan tenvir vasıtası mum yapan ve satan imâlatcılarını ayırd etmek lâzımdır. Evvelkiler Büyük Kapalı Çarşı tüccarındandı, perâkendeciliğini attar yapardı; mumcuların ise toptancıları Zindan kapusu dışında idi; Evliya Çelebinin kaydına göre Onyedinci asır ortasında 55 dükkân, cümle esnafı da 100 neferdi, camların perâkendecileri bakkallar müstakil mumculardı. Tenvir vasıtası balmumu imalcileri Mumcubaşı ile Mumhâne Eminine bağlı idiler, dökdükleri balmumlarını teker teker mumhâne eminliğine mühürletdikten sonra satış için esnafa tevzi ederlerdi; mühürsüz balmumları hileli, iç yağı ile mahbut sayılır ve piyasada görüleni toplatılır, imalâtci da, satıcı da cezaya çarpdırılırdı. Selâtin camileri ile pâdişah, hânedan, vüzerâ ve âyân saraylarında kullanılan on âlâ balmumları “Kârhânei Şem’i aseli sultanı” adını taşıyan ve Odun kapusunun iç yüzünde bulunan büyük bir mimarî Mumhânede seçilmiş 100 nefer amele çalışırdı; Mumhane emirinin dâiresi de orada idi. Bu büyük mîrî mumhâneyi devlet işletmez, hazineye her yıl belli bir gelir temin eden ve tutarını def’aten ve peşinen yatıran bir mültezime verirdi, hicrî 1 Zilkaade 981 (Milâdi 1574) tarihli İzmir Kadısına hitâben yazılmış bir fermandan o târihde Mirî Mumhâne mülteziminin İshak adında bir musevi olduğunu, İstanbulda balmumu sıkıntısı çekildiğini, sebebinin yurd dışına balmumu ihracı olduğunu, yurd dışına balmumu ihracının yasak edildiğini öğreniyoruz; fermanın bugünkü yazı dilimize çevrilmiş sûreti şudur : “İzmir Kadısına hüküm ki; “Halen mumhâne mültezimi İshak nam yahudi divanımıza geldi; İstanbulda balmumu bâbında çok sıkıntı çekilirken kadılığınız dâhilinde hâsıl olan, yâhud başka yerlerden İzmir iskelesine getirilen balmumunun İstanbula gönderilmeyib yabancı memleketlere sevkedildiğini, İzmir limanında bulunan bir kâfir gemisinin balmumu ile dolu olarak deryaya açıldığını bildirdi. Küffâra balmumu vermek yasaktır. Orada hâsıl olsun, yahud başka yerlerden iskeleye gelmiş bulunsun, tüccar malı ne kadar balmumu varsa, iskeledeki gemilere yüklenip mal sâhibleri ile yâhud vekilleri ile berâber İstanbula yollayasın. Tüccara gadir olmayub narkı üzerinden Mumhâneye alınacaktır, ve İstanbuldaki balmumu sıkıntısı önlenecektir. İzmirden kâffâra veya İstanbuldan gayri bir yere balmumu verildiği öğrenilirse özürünün kabulü ihtimâli yoktur.” Balmumu, yakın geçmişe, asrımız başlarına kadar okur yazarların da yazı masası veya çekmecesi eşyasındandı; kitab okur iken not alınacak yerlere, yahud yanlış olduğuna kanaat getirilen noktalara, veya ardına devam edilmek üzere mütalaalin kesildiği yere küçücük bir balmumu yapıştırılırdı. Bilhassa Kur’an hatmi tilâvetinde balmumundan durak işâretleri hâlâ kullanılmaktadır diyebiliriz. Kitab arasına bir kâğıd parçası ile veya yaprak kenarı kırarak konulan işaretlere herhalde tercih edilmesi gerekir. Balmumcu Kasrı (Resim: Turan Açıksöz) Balmumcu Darüleytâmı üniforması (Resim: Hüsnü)