İstanbulun büyük, güzel ve en eski çifte hamamlarından biridir; Türk hamam yapısı sanatı tarihinde yeri olan âbidevî eserlerindendir; bânisi ve mimarı bilinmiyor, fakat plânı âşikâr olarak göstermektedir ki İkinci Sultan Bayazıd’ın hamamından evvel yapılmış, bu pâdişahın ilk saltanat yıllarında, yahut Fatih Sultan Mehmed devrinde inşa edilmiştir. Cenabı Hak son elli yıl içinde herbiri bir san’at şâheseri olan emsali hamamlarımızın uğradığı kör kazmadan saklasın, 1960 yılında açık, halk hizmetinde işlemekte idi. Eski adı “Çavuş Hamamı” dır; 1934 Belediye Şehir Rehberinde de bu isim ile tesbit edilmiştir. Bir zamanlar işleten bir hamamcısına nisbetle mi, yahut bânisine nispetle mi takılmış isimdir, kesin olarak söylenemez; ömrü boyunca bütün İstanbul hamamlarını dolaşmış ve hepsinde yıkanmış ve isimlerini birdenbire kaydetmiş İstanbullu İ. H. Tanışık da İstanbul Ansiklopedisine verdiği hamamlar listesinde bu hamamı Çavuş adı ile yazıyor. Fakat Hicrî 1288 (Milâdî 1871) tarihli hamamlar üzerine bir Belediye nizamnamesinde İstanbulun birinci sınıf hamamları arasında “Balat” hamamı diye yazılıdır; onyedinci asır ortasında Evliya Çelebi de Balat Hamamı diye kaydediyor. 1934 Belediye Şehir Rehberine göre Balatda Molla Aşkı mahallesi hududu içinde Düriye Sokağı, Kamış Sokağı ve Çavuşhamam...

İstanbulun büyük, güzel ve en eski çifte hamamlarından biridir; Türk hamam yapısı sanatı tarihinde yeri olan âbidevî eserlerindendir; bânisi ve mimarı bilinmiyor, fakat plânı âşikâr olarak göstermektedir ki İkinci Sultan Bayazıd’ın hamamından evvel yapılmış, bu pâdişahın ilk saltanat yıllarında, yahut Fatih Sultan Mehmed devrinde inşa edilmiştir. Cenabı Hak son elli yıl içinde herbiri bir san’at şâheseri olan emsali hamamlarımızın uğradığı kör kazmadan saklasın, 1960 yılında açık, halk hizmetinde işlemekte idi. Eski adı “Çavuş Hamamı” dır; 1934 Belediye Şehir Rehberinde de bu isim ile tesbit edilmiştir. Bir zamanlar işleten bir hamamcısına nisbetle mi, yahut bânisine nispetle mi takılmış isimdir, kesin olarak söylenemez; ömrü boyunca bütün İstanbul hamamlarını dolaşmış ve hepsinde yıkanmış ve isimlerini birdenbire kaydetmiş İstanbullu İ. H. Tanışık da İstanbul Ansiklopedisine verdiği hamamlar listesinde bu hamamı Çavuş adı ile yazıyor. Fakat Hicrî 1288 (Milâdî 1871) tarihli hamamlar üzerine bir Belediye nizamnamesinde İstanbulun birinci sınıf hamamları arasında “Balat” hamamı diye yazılıdır; onyedinci asır ortasında Evliya Çelebi de Balat Hamamı diye kaydediyor. 1934 Belediye Şehir Rehberine göre Balatda Molla Aşkı mahallesi hududu içinde Düriye Sokağı, Kamış Sokağı ve Çavuşhamamı Sokağının teşkil ettiği bir adayı kaplar; Ferruhkethüdâ Camiinin de hemen yanı başındadır. Erkekler hamamının kapusu Düriye Sokağı üzerinde, hamamın cephesini örtmüş barakamsı yapıların arasındaki bir geçid bitiminde, kadınlar hamamının kapusu da kendi adını taşıyan Çavuş Hamamı Sokağındadır. 1960 yılı mayısında yalnız erkekler kısmı görüldü, kadınlar kısmı erkekler hamamının şeklen de büyüklükte de aynıdır. Mürabbaa yakın müstatil şeklinde olan camekân gayet büyük ve yine müstatil şeklinde, fırdolayı yüksek pencereli fenar tâbir edilen büyük bir çatı çıkıntısı ile aydınlatılmıştır; zemini mermer döşeli ve etrafı iki kademeli mermer peykelidir. Sokak kapusu, hamam cepheye alındığına nazaran sağ yana düşer. Kapudan girilince sağ tarafta ahşap bölme büyük bir soyunma odası vardır, bu odanın önünde sağ duvar önü açık peyke olarak muhafaza edilmiş ve müşterilerin üzerinde soyunmaları için kanapeler konmuştur. Sol tarafta yine ahşab bölme hamamcı odası ile yine büyük bir soyunma odası vardır; bu odanın yanından ahşab merdivenle ahşab ikinci kat soyunma yerine çıkılır; bu kat bütün hamamlarda olduğu gibi, önü camekân taşlığına nazır parmaklıklı bir koridor - balkondur; bu koridor balkon fırdolayı 12 ahşab sütun üzerine istinad eder, sütunlar çatıya kadar yükselerek büyük ahşab fener mustatiline de mesned vazifesini görür. Burada da ahşab bölme soyunma odaları ile açıkta soyunma kanapeleri bulunmaktadır. İkinci kata çıkan merdiven altı geniş boşluk yıkanmış peştemal ve havluların kurutulduğu kafes yeridir. Taşlığın tam ortasında, fener altında altı köşeli bodur bir dolab bulunuyordu; bu dolabın yerinde eskiden mermer bir fiskiyenin bulunmuş olacağını tereddüt etmeden söyliyebiliriz. Asıl hamam kısmına giren kapunun sağında kahve ocağı, solunda da bir soğuk çeşmesi vardır. Asıl hamamın plânmdaki orijinal hususiyet, soğukluğun yıkanma yeri (harâre) önünde bulunmayıp tamamen sola kaymış olmasıdır; şöyle ki : Camekândan içeri girilince küçücük bir taşlık vardır; bu taşlığın sağ tarafına harâre, sol tarafına da soğukluk ile ayak yolları yerleştirilmiştir. Harâre bir büyük kubbe altında iki sofa ile birer küçük kubbe altında iki halvetten mürekkeptir; dört köşe olan göbektaşı iki sofa arasındadır ve ortada olmayıp halvetlerin bulunduğu duvara yamanmıştır; halvet kapuları, göbektaşı ile sofaların kenarı arasından açılmıştır. Göbektaşının karşısına gelen duvar kenarında bir mermer peyke vardır; bu peykenin bir ucu ile sofalardan birinin kenarı arasından da üstü küçücük bir kubbe ile örtülmüş temizlik höcresine girilir. Gaayet güzel bir kemer altına alınmış olan sofalar ve iki halvet üçer kurnalıdırlar. Camekâna açılan kapunun soluna düşen soğukluk bir tonos ile örtülmüş olup sağ tarafında, yani harâre duvarı önünde uzun bir mermer peykeyi havidir; nihayetinde de iki kurnalı bir serin halvet bulunmaktadır. Soğukluk tonosunun solunda aynı boyda ikinci bir tonos bulunmaktadır; bunun altına da dar bir koridor üzerine üç ayakyolu yerleştirilmiştir; bu dar koridorun bitiminden beş basamak dar bir taş merdivenle bu hamamın hususiyetlerinden olan dört köşeli havuza çıkılır; üstü tonos örtülü olan havuzun adı “Yahudi batağı” dır; hamam müşterilerinden yalnız mûsevîler tarafından kullanılmaktadır; uzun yıllar Balat hamamında çalışmış bir dellâk: “Ne yaparlar bilmeyiz, girdiklerinde gidip görmeyiz, ne yaptıklarını görmek istesek de sokmazlar” demiş, lâkaydi ve istihfaf ile omuz silkmiştir. Bu yahudi batağını bir mûsevîden sorduğumuzda o da sükûtu tercih etmiştir. 1960 da Balat Çavuş hamamı Bay Tahir Akarı mülkiyetinde bulunmakta ve kendisi tarafından işletilmekte idi. Son deercede temizdi; kapudan girein müşterilerin âdeta yüzüne gülen bir temizliği vardı. Bay Tahirin kendisi ağırbaşlı, ciddî, işinin hakikaten ehli, aslen İstanbullu, Bakırköylü olup bu tarihî hamamı ziyaretimizde, büyük şehrin kütüğünü tedvin yolundaki işimizin kıymetini idrâk etmiş, bize azamî kolaylığı, efendice misafirperverliği göstermiştir. Hamamının hemen yanıbaşında bulunup dört duvardan ibaret kalmış mimarîsinin yapısı Balat( Ferruhkethüda) câmiinin tamir ve ihyası işinde de büyük hizmetleri olmuştur. Balat Hamamını 1935 de Salih Efendi adında bir zatın veresesinden satın almıştır. 1960 mayısında bu büyük ve tarihî hamamda natur, dellâk, külhancı, yanaşma olarak sekiz hamam uşağı çalışmakta idi. Bibl. : I. H. Tanışık, not; REK, Gezi notu. Balat Çavuş Hamamı, hârare (Resim : Turan Açıksöz) Balat Çavuş Hamamı, Camekân (Resim: Zeki Yönet) Balat Çavuş Hamamı (Plân – kroki : Hüsnü)