İsmin lûgat mânâsı “Mesnevî Okutulan Yer, Mekteb” demekdir. Mesnevî büyük mutasavvıf, sâir ve Mevlevî Tarikatının müessisi Mevâna Celâleddin Rûminin farsca yazılmış çok meşhur büyük manzum eseridir. Aslında bütün mevlevîhâneler de asırlar boyunca mesnevî ve dolayısı ile farsca okutulan birer mekteb, kültür müessesesi ola gelmişdi. XIX. Asrın ilk yarısında İstanbulda Mevlevî olmayanlara da Mesnevî okutmak, bu meşhur eser ile tasavvuf ilmini öğretmek, Mesnevîyi okuyub anlayabilmek için de önce farsca öğretmek gaayesi ile doğrudan “Dârülmesnevî” adı ile iki mekteb açılmışdır. Bu mekteblerden biri hicrî 1260 muharreminde (Milâdî 1844 ocak ayında) Çarşanbada Murad Molla Dergâhında, diğeri de Küçükmustafapaşada Hoca Hüsameddin Efendi tarafından kendi evinde açılmış idi; Hoca Hüsameddin Efendi bir müdded sonra Eyyubsultana taşınmış, Dârülmesnevî’sini de orada devam ettirmişdi. Murad Molla Dergâhındaki Dârülmesnevînin ilk icâzetnâmeleri verilir iken devrin pâdişahı Sultan Abdülmecid de merâsimde bulunmuş, Mesnevî okuma yolu ile farsca öğrenen gencleri teşvik yolunda icâzet - diploma alanlara hediyeler vermişdi. Medreselerde ve sibyan mekteblerinde farsca öğretilmezdi; sebebi de, mutaassıb medreselilerin nazarında farscanın acem denilen iranlıların dili oluşu, şiî olan iranlıların da din...

İsmin lûgat mânâsı “Mesnevî Okutulan Yer, Mekteb” demekdir. Mesnevî büyük mutasavvıf, sâir ve Mevlevî Tarikatının müessisi Mevâna Celâleddin Rûminin farsca yazılmış çok meşhur büyük manzum eseridir. Aslında bütün mevlevîhâneler de asırlar boyunca mesnevî ve dolayısı ile farsca okutulan birer mekteb, kültür müessesesi ola gelmişdi. XIX. Asrın ilk yarısında İstanbulda Mevlevî olmayanlara da Mesnevî okutmak, bu meşhur eser ile tasavvuf ilmini öğretmek, Mesnevîyi okuyub anlayabilmek için de önce farsca öğretmek gaayesi ile doğrudan “Dârülmesnevî” adı ile iki mekteb açılmışdır. Bu mekteblerden biri hicrî 1260 muharreminde (Milâdî 1844 ocak ayında) Çarşanbada Murad Molla Dergâhında, diğeri de Küçükmustafapaşada Hoca Hüsameddin Efendi tarafından kendi evinde açılmış idi; Hoca Hüsameddin Efendi bir müdded sonra Eyyubsultana taşınmış, Dârülmesnevî’sini de orada devam ettirmişdi. Murad Molla Dergâhındaki Dârülmesnevînin ilk icâzetnâmeleri verilir iken devrin pâdişahı Sultan Abdülmecid de merâsimde bulunmuş, Mesnevî okuma yolu ile farsca öğrenen gencleri teşvik yolunda icâzet - diploma alanlara hediyeler vermişdi. Medreselerde ve sibyan mekteblerinde farsca öğretilmezdi; sebebi de, mutaassıb medreselilerin nazarında farscanın acem denilen iranlıların dili oluşu, şiî olan iranlıların da dinsizlikle ittihâmı idi. Hattâ softalar : Kim ki okur fârisî Gider dininin yarısı derlerdi. Bu kara taassub karşısında farsca öğretmek de öğrenmek de bir medenî cesâret olmuşdu. Medreseli ulemânın aydın tabakası elbetde ki su ham sofulardan ayrılmışlardı. XIX. asrın farsca hocalarından Neş’et Efendiye atfedilen bir fıkradır; bir sofu : — Efendi!.. Fârisîyi cehennem lisânıdır diyorlar, öyle midir?.. diye sormuş. Hoca Neş’et de : — Eğer öyle ise de yine öğrenmek lâzım, âhiretde nereye gideceğimizi bilemeyiz, Cehenneme gidersek, cehennem ehlinin dilini bilmemek de ayrı bir azab olur!.. demişdi. Kethüdâzâde Mehmed Ârif Efendi kendisine Fatih Câmiinde arabca öğreten bir medreseli hocaya farscayı Fatihde Şekerci Hanının bir odasında gizli olarak öğretmişdi. Dârülmesnevîlerin açılması fikir hürriyeti bakımından büyük bir hâdisedir. Büyük Türk veziri Damad Nevşehirli İbrâhim Paşa bu medenî cesâreti yüz yıl önce, XVIII. asrın ilk yarısında göstermiş, yapdırdığı medreseye farsca dersleri de koydurmuşdu. Fakat bu vezirin şehit edildiği 1730 ihtilâlinden sonra yobazların ilk işlerinden biri, İbrâhim Paşa medresesinden farsca derslerini kaldırtmak olmuşdu. Farsca öğrenenler yukarıya kaydettiğimiz yobaz ağzı beyiti : Kim kî okur fârisi Gider deynin yarısı şekline çevirmişlerdi. “Deyin” borc demekdir; yâni : “Osmanlıcayı güzel okuyub yazabilmek için arabca ve farsca öğrenmek borcdur, farsca öğrenince bu borcun yarısı gider” demek istemişlerdir (1952). Osman Nuri ERGİN