Felsefe ve sosyoloji ile meşgul olmuş, o konular üzerinde yazıları ile tanınmış ilim ve devlet adamı; 1858 de Lüleburgazda doğdu; tüccardan Ali Efendi adında bir zâtin oğludur, o kadar parlak bir zekâya sâhib ve o derece çalışkan idi ki yüksek tahsilini yapdığı Mülkiye Mektebinden 1871 de henüz 13 yaşında iken diploma aldı, yaşının küçüklüğü dolayısı ile maarif hizmetine girdi, on yıl kadar muallimlik yapdı, 1882 de Yanya Maarif Müdürü oldu, sonra Selânik ve Haleb Maarif Müdürlüklerinde bulundu ve 1891 de yine maarif müdürü olarak İzmire gitti; İkinci Sultan Abdülhamidin istibdad idâresine karşı siyasî faaliyette bulunmak üzere İzmirden Avrupaya, İsviçreye kaçdı, fakat hükûmet bir yolunu bularak geri getirtti, 1900 de istanbulda Meclisi Maarif âzalığına tâyin edildi; o tarihden sonradır ki gazetelere ve mecmualara, bu arada Serveti Fünun’a “Emrî” imzâsı ile yazılar yazmaya başladı; 1902 de “Muhîtül Maarif” adını verdiği büyük Ansiklopedisinin 639 sayfa tutan birinci cildini basdırdı ve yayınladı; fakat A harfi bile tamamlanmamış bu muazzam eserine devam edemedi; Muhîtül Maarif o tek cildden ibâret kaldı. 1908 de Meşrûtiyetin ilânı üzerine Galatasarayı Sultanisi müdürü, az sonra Kırkkilise (Kırklareli) mebusu, 1909 da da Maarif Nâzırı olduğu; nâzırlığı zamanında Muhîtül Maarifi ta...

Felsefe ve sosyoloji ile meşgul olmuş, o konular üzerinde yazıları ile tanınmış ilim ve devlet adamı; 1858 de Lüleburgazda doğdu; tüccardan Ali Efendi adında bir zâtin oğludur, o kadar parlak bir zekâya sâhib ve o derece çalışkan idi ki yüksek tahsilini yapdığı Mülkiye Mektebinden 1871 de henüz 13 yaşında iken diploma aldı, yaşının küçüklüğü dolayısı ile maarif hizmetine girdi, on yıl kadar muallimlik yapdı, 1882 de Yanya Maarif Müdürü oldu, sonra Selânik ve Haleb Maarif Müdürlüklerinde bulundu ve 1891 de yine maarif müdürü olarak İzmire gitti; İkinci Sultan Abdülhamidin istibdad idâresine karşı siyasî faaliyette bulunmak üzere İzmirden Avrupaya, İsviçreye kaçdı, fakat hükûmet bir yolunu bularak geri getirtti, 1900 de istanbulda Meclisi Maarif âzalığına tâyin edildi; o tarihden sonradır ki gazetelere ve mecmualara, bu arada Serveti Fünun’a “Emrî” imzâsı ile yazılar yazmaya başladı; 1902 de “Muhîtül Maarif” adını verdiği büyük Ansiklopedisinin 639 sayfa tutan birinci cildini basdırdı ve yayınladı; fakat A harfi bile tamamlanmamış bu muazzam eserine devam edemedi; Muhîtül Maarif o tek cildden ibâret kaldı. 1908 de Meşrûtiyetin ilânı üzerine Galatasarayı Sultanisi müdürü, az sonra Kırkkilise (Kırklareli) mebusu, 1909 da da Maarif Nâzırı olduğu; nâzırlığı zamanında Muhîtül Maarifi tamamlamak için bir ilmî heyet kurdu, kendi başkanlığında toplanan bu heyet, ufak tâdillerle eserin yine o birinci cildinin ikinci baskısını yapdırdı. Kabinenin değişmesi; Emrullah Efendinin nâzırlıkdan ayrılması üzere Muhîtül Maarif için kurduğu heyet de dağıldı; 1911 de Said Halim Paşa kabinesinde ikinci defa maarif nâzırı oldu; bu nâzırlığında maarife en büyük hizmeti Sultanî mekteblerinin (liselerin) programına felsefe ve içtimaiyat (sosyoloji) derslerini koydurtmuş olmasıdır. Bir ara İstanbul Darülfünununda da felsefe dersleri verdi. Talebelerinin elinde kalmış ders notları derin ve geniş bilgisini pek aydın gösterir. 1914 de 56 yaşında Yeşilköydeki evinde kalb sektesinden vefat etti, Fâtih Camii hazîresine defnedildi. Çok temiz ahlâklı bir zât idi, giyime kuşama ehemmiyet vermez, kıyâfetine dikkat etmez, nâzır iken bile umumî nakil vâsıtalarında rast gele bir yere oturur, herkesle senli - benli sohbet ederdi. Çok çalışkan idi, ve dâimâ yorgun ve dalgın bir adamdı. Kısa sürmüş olan nâzırlıklarında bir hatâ yaptığının farkına varır, yahut hatâsı kendisine anlatılır ise derhal emrini geri alır, veyâ değiştirir, bir kimsenin mağduriyetine sebeb olmuş ise bizzat özür dilerdi. İttihad ve Terakki Fırkasına mensubdu, bundan ötürü muhalif mizah gazeteleri Emrullah Efendi ile sık sık alay ederlerdi; temiz adam olduğu için dile dolanan tarafları da aşırı dalgınlığı, mühmel kılık kıyâfeti, bakımsız sakalı, kısaca boyu, tez canlılıkdan gelen bâzı hareketleriydi. Divançei Dehrî’den aldığımız aşağıdaki hicviye o yoldaki manzûmelerden biridir: Der vasfı Nisyan Dede Çekilin, yol veriniz, fârisi meydan geliyor Arsai mârifete esbi küheylân geliyor Kişveri mârifetin nâzırı bî hemtâsı Lihye jûlîdeü pejmürde, perişan geliyor Bâbıâliye gelince vükelâ söylerler Meclisi hassa şifâ vermiye Lokman geliyor O kadar hızlı yürür ki vükelâ zan eyler İştikâ eylemeye meclise kervan geliyor Yazdığı tezkireler güldürür emvâtı bile Hâtıra eski zamanlardaki destan geliyor O kadar eskiliğe meyl ider, insan görse Zan ider cismini seyyar bedestan geliyor Haftada beş kere tebdili evâmir eyler Kendi zu’munca bu işler ona muvuman geliyor İsmokin giydiği esnâda ziyâfetlerde Zan iderler medenî guuli beyâban geliyor Dalgınlığı üzerine anlatılan meşhur fıkralardan biridir; bir akşam tirenle Yeşilköye dönerken elini cebine atmış, şam fıstığı bulmuş, hoşuna gitmiş, yemeğe başlamış, bir müddet sonra yanında oturan yolcu : — Efendi Baba!.. demiş, biraz da yolumu bekleyen çocuklara bıraksanız!.. Şu meşhur fıkra da aşırı dalgınlığına yakıştırılmıştır : Nâzır iken kapusunun önünde odacı bulundurmazdı, derdi işi olan kapumu açsın girsin derdi: Bir gün pek çok işi varmış, bir kâğıda : “Nâzır çok meşgul, içeri girmeyiniz!..” diye yazarak kapusunun dışına koydurmuş, bir müddet sonra da bir kaç dakika için bir yere gidip gelmesi icâb etmiş, dönüşünde kapuda kendi yazdığı yazıyı okumuş : “Demek bugün meşgul!.. yarın gelirim!..” diyerek çıkıp gitmiş. Münir Süleyman ÇAPANOĞLU Emrullah Efendi (Resim: S. Bozcalı)