İstanbul’da elektrikin şehri ışıklandırmada, troleybüs, elektrikli tramvay ve elektrikli tiren gibi nakil vasıtalarında ve sanâyide kullanılması, şehrin manzarası ve günlük hayat şartları değişdiren en büyük şey olmuşdur. Bunun bir tarihçesi olarak aşağıdaki satırları merhum Osman Nuri Erginin “Mecellei Umûri Belediye” isimli büyük eserinden alıyoruz: “... 1878 de sonra elektrik ile tenvirât usûlü hemen bütün Avrupa memleketleri tarafından kabul edildi ve hârikulâde süratle yayılarak tatbik edilmeye başladı. Türkiyeden mâdâ cihanın her tarafında, en ufak şehirler bile fennin bu keşfinden geniş elektrik alât ve edevâtının memleketimize sokulması İkinci Sultan Abdülhamid idâresi tarafından sûreti katiyede ve şiddetle yasaklanmışdı; o idârenin son zamanlarda Şam ve Selânik gibi vilâyet merkezlerinde elektrik tesislerine müsaade olunmuş, fakat İstanbul gibi dünyanın gıbta ettiği bir beldenin elektrikle aydınlatılmasına ve İstanbulda elektrikli nakil vâsıtalarının kullanılmasına izin verilmemişdi. İstanbul bu nimete ancak 10 Temmuz 1324 (23 Temmuz 1908) inkilâbından sonra kavuşdu. Fakat İstanbulda bir şirkete elektrik tesisleri imtiyazı verilmesi bazı hukukî zorluklar ile karşılaşdı; zirâ daha önce, sokakların ve meskenlerin ışıklandırılması için bir Havagazı Şirketine, nakil vasıtası...

İstanbul’da elektrikin şehri ışıklandırmada, troleybüs, elektrikli tramvay ve elektrikli tiren gibi nakil vasıtalarında ve sanâyide kullanılması, şehrin manzarası ve günlük hayat şartları değişdiren en büyük şey olmuşdur. Bunun bir tarihçesi olarak aşağıdaki satırları merhum Osman Nuri Erginin “Mecellei Umûri Belediye” isimli büyük eserinden alıyoruz: “... 1878 de sonra elektrik ile tenvirât usûlü hemen bütün Avrupa memleketleri tarafından kabul edildi ve hârikulâde süratle yayılarak tatbik edilmeye başladı. Türkiyeden mâdâ cihanın her tarafında, en ufak şehirler bile fennin bu keşfinden geniş elektrik alât ve edevâtının memleketimize sokulması İkinci Sultan Abdülhamid idâresi tarafından sûreti katiyede ve şiddetle yasaklanmışdı; o idârenin son zamanlarda Şam ve Selânik gibi vilâyet merkezlerinde elektrik tesislerine müsaade olunmuş, fakat İstanbul gibi dünyanın gıbta ettiği bir beldenin elektrikle aydınlatılmasına ve İstanbulda elektrikli nakil vâsıtalarının kullanılmasına izin verilmemişdi. İstanbul bu nimete ancak 10 Temmuz 1324 (23 Temmuz 1908) inkilâbından sonra kavuşdu. Fakat İstanbulda bir şirkete elektrik tesisleri imtiyazı verilmesi bazı hukukî zorluklar ile karşılaşdı; zirâ daha önce, sokakların ve meskenlerin ışıklandırılması için bir Havagazı Şirketine, nakil vasıtası içinde bir Atlı Tramvay Şrketine imtiyazlar verilmiş ve bu imtiyazların müddetleri bitmemişdi. Bu engellerin kaldırılması kurulacak elektrik şirketi ile bu şirketler arasındaki anlaşmalarla hal edilecekdi; (meselâ elektrikli tramvay elektrik şirketinin imtiyaz inhisarı dışında bırakılacakdı, tramvay şirketi atlı tramvayları elektrikli tramvaya tahvil edecek, elektriğini, tesbit edilecek tarife üzerinden elektrik şirketinden alacakdı. Sanayide kullanılacak elektrik kuvveti elektrik şirketinin imtiyazı içinde idi. Tenvirat için de, havagazı şirketine verilmiş imtiyaz ile çatışmayan hususlar elektrik şirketinin imtiyaz inhisarı içine alınacakdı). “Elektrik imtiyazı mukavelenâmesi bir Macar firması olan Ganz Şirketi ile 20 şevval 1328 (M. 25 ekim 1910) de imzalandı; elektrik fabrikasının inşâsına Halicin bitiminde Silâhdarağa mevkiinde başlandı. (B.: Silâhdarağa Elektrik Fabrikası); şehirde yer altından döşenecek elektrik hatları 1912 de tamamlanmış olacakdı; fabrikanın inşası Balkan Harbi dolayısı ile gecikdi 1913 eylülünde büyük sel baskını kurulan binalarda ağır tahribat yapdı, ve Silâhdarağa İstanbul Elektrik Fabrikası ancak 19134 martında işletilmeye başlandı”. Aşağıdaki notları İstanbul Belediyesi Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri (İ.E.T.T.) Umum Müdürlüğünden aldık: “İstanbul’da önceleri şehrin Rumeli yakasında iki şirket, Anadolu yakasında da bir şirket elektrik imtiyazı almışlardı. Bir kasım 1910 da Hükûmet bir eksiltme neticesinde, şehrin her tarafına şâmil elektrik kudresi istihsal ve tevzii hizmetini bir Macar Firması olan Ganz Anonim ortaklığına 50 yıllık imtiyaz hâlinde vermiştir. “Şirketin ilk sermayesi 12.000.000. frank (528.000 lira) idi. Şirket kurucuları Banque General de Credit d’Hungarie ile Banque Bruxelles iken 1914 te Şirket Belçika Sofina gurubuna intikal etmiştir. “Şehre ilk cereyan, Silâhtarağadaki fabrikasından 11 Şubat 1914 günü verilmiştir. Elektrikli Tramvaylara da ilk cereyan 14 Şubat 1914 te verilmiştir (B.: Tramvay). “Silâhtarağa fabrikasında, başlangıçta beheri 5000 kilowat olmak üzere cem’an 15.000 Kilowat güçte, 3 adet türbojeneratör gurubu ile beheri saatte 12 ton olmak üzere cem’an 72 ton buhar verebilecek 6 buhar kazanı vardı. Buharın sıcaklığı 350 derece, basıncı da saatte metrekareye 16 Kg. İdi. Cereyan 50 periyod üzerinden ve 10.000 volt istihsal edilmekte idi. “1921 de Makinelere 12.000 kilowatlık bir makine ile beheri 12 ton saatte tazyikli iki buhar kazanı ilâve olunmuştur. “Bu ilk yıllarda fabrikanın kudreti hakkındaki rakamlar şunlardır: 1921 de muhavvile merkezi adedi 60 Elektrik Şebekesi 258.3 km. Abone adedi 2055 İstihsâl 4.694.073 Kws Cumhuriyetin ilânı yılı olan 1923 te Muhavvile merkezi adedi 152 Şebeke tûlü 265 km. Müşteri sayısı 30.228 İstihsal 34.500.000 Kws “1923 te bir makine sökülerek yerine 10.000 kilowatlık yeni bir türboalternatör konulmuş ve Büyükdere ile Bakırköye kadar elektrik götürülmüştür. 7 Eylül 1926 da mukavelede şu tâdilat yapıldı: Şirket sermayesi 59 Milyon İsviçre frangına çıkarıldı; imtiyaz müddeti 1993 yılına kadar uzatıldı; fabrika kudretinin 48 bin kilowata iblâğına ve hükûmetce satın alma hakkının 1960 yılı olmasına karar verildi. 1926 da Silâhtarağadan Anadolu yakasına cereyan verilmesine başlandı; bu tarihdeki rakamlar şunlardır: Muhavvile merkezi adedi 183 Şebeke tûlü 540 km. Müşteri sayısı 40.640 İstihsal 52.000.000 Kws. “Elektrik Şirketi 21 Nisan 1931 de Kadıköy Elektrik ve Havagazı fabrikasını satın alarak faaliyet sahasını Kartal - Pendik ve adalara kadar genişletmiştir. İlk makinelerden sonuncusunun yerine 22.500 kilowatlık A.E.G. gurubu hizmete konulmuş, fabrika gücü 65.000 kilowata çıkarılmıştır. 1931 de Büyükadaya ve 1932 de Heybeliadaya elektrik cereyanı verilmiştir. 1926 mukavelesine göre hükûmet lüzum gördüğü takdirde elektrik şirketini ancak 1960 yılından sonra satın alabilecekdi. Yeni bir anlaşma ile elektrik şirketi 31 aralık 1937 de hükûmet tarafından satın alınmış ve kurulan Nafıa muvakkat idaresine tevdi edilmiştir. Satın alınma bedeli 11.5 Milyon T.L. % 5 faizle ve 20 yılda ödenmiştir. Bu tarihde Silâhtarağa fabrikasında 5 muhtelif gurup halinde 65.000 kilowat takatlik makineler ile toplam gücü 40.000 kilowat olan 12 buhar kazanı mevcud idi. 1937 de: Muhavvile merkezi adedi 301 Transmormatör adedi 422 Transformatör takati 70.846 KVA Şebeke : Yüksek tevettür: 340 Km. Yeraltı hat 12 “ Denizaltı hat 53 “ Havai hat Alçak tevettür: 409 Km. Yeraltı hat 478 “ Havai hat 55 “ Pilot kablo Müşteri adedi 111.744 Umumî aydınlatma lâmbası 3.669 adet İstihsal 121.000.000 Kws Sarfettiği kömür 76.242 Ton “Şirket satın alındıktan sonra 3481 sayılı kanunla Nafıa Bakanlığına bağlı muvakkat Umum Müdürlük kurulmuş ve bu Umum Müdürlük 16 Haziran 1939 tarihli kanunla kurulan, İstanbul Belediyesine bağlı bugünkü idâreye sâtın alma mukavelesinin tasdiki hakkındaki kanunla, bu kanuna bağlı mukavele mucibince Hükûmete intikal eden imtiyaz hakları, vecibeleri ve bilcümle tesisatı ile intikal etmiştir. “Muhtelif tarihlerdeki tevsi ve ıslahlar neticesinde Silâhtar Ağa Fabrikasının bugünkü gücü 120.000 Kilowata ve enerji istihsal imkânı da 505.000.000 Kilowat saat olmuştur. “Hâlen fabrikanın en eski kazanlar 1940 da kurulmuş olup 220.000 saatten fazla çalışmıştır. En yeni kazanlarda 1956 da kurulmuş olup 50 - 60 bin saatten fazla çalışmıştır. “Buhar türbinlerinden en eski türbin 1923 te konulmuştur. 65.000 saatten fazla çalışmıştır. En yeni türbinler 1956 da konulmuş olup 70 - 75 bin saat çalışmıştır. İki tanesi 10.000, biri 22.500, biri 20.000, biri 30.000, biri de 35.000 kilowat takattedir. “Fabrikada 1956 danberi yenilemeye ve genişletmeye müsaade verilmemektedir. Bu sebeble Fabrika hâlen şehir ihtiyacının ancak üçte birine cevab verebilecek güçtedir. “Şehire 1952 den itibaren Etibank’ın Şehirler arası şebekesinden, yıldan yıla artan miktarda cereyan alınmaktadır. Etibank’ın 154.000 voltluk çift devre hat ile getirmekte olduğu cereyan gerek istihsalde bulunan fabrikaların yetersizliğinden ve gerekse havaî hat kapasitesinin dolmuş bulunmasından dolayı ihtiyaca cevap verememektedir. 1964 te yapılmasına zaruret görülen Elektrik tahdidatı sadece sanayide bir yılda 280 milyon liralık zarara sebebiyet vermiştir. Etibankın verdiği cereyan, yetersizdir, düşük ve mütehavvil voltajlı ve emniyetsizdir .1967 de servise giren Ambarlının temin ettiği düzelme kısa bir zaman sürecektir. Zira, şehirdeki cereyan istihlâki yılda % 13 - 14 cıvarında bir artış kaydetmekte bulunduğundan, her 5 yılda bir mevcud tesisatın iki misline çıkarılması zaruridir. “Fabrikanın çok eski teknik ile yapılmış makineleri dolayısiyle randımanı düşük olup bu yüzden tam kapasite ile çalıştığında senede 20 - 25 Milyon lira değerinde 120.000 ton kömür israf edilmektedir. Bu sebeblerle Silâhtarağa Fabrikasının yenilenmesine veya şehirde yeni bir santral yapılmasına mutlak zaruret vardır. 1967 sonundaki rakamlar şunlardır: Abona sayısı 528.000 Muhavvile merkezi 1.180 Muhavvile merkezleri kurulu gücü 1.025.000 KWA. 35.000 Voltluk Şebeke: 285 Km. 10.000 Voltluk Şebeke: 1250 “ Alçak tevettür şebekesi 2310 “ Genel aydınlatma şebekesi 855 “ Genel aydınlatma lâmbası 33500 Adet Yıllık enerji ihtiyacı 1.376.000.000 Kws Azami güç 292.000 Kilowat Yıl içinde nüfus başına istihlâk 500 Kws Abone başına yıllık istihlâk 2.300 Kws “İstanbul Elektrik İdaresi, şehrin elektriğinden başka her iki yakada havagazı istihsal eder ve Şebekesi ile şehre tevzi eder. “Ayrıca; 500 metrelik tüneli, 100 arabalık troleybüs arabaları ile ve 478 otobüs ile şehir içi yolcu taşıma işlerini yapar (B.: Troleybüs; Otobüs; Tünel).”. İstanbul Ansiklopedisi bu notları tevdî eden İ.E.T.T. Umum Müdürlüğüne, ve o makaamı olgun şahsiyeti ile dolduran Safvet Gürtav’a burada teşekkürü bilmeyi bir vecibe sayar. Yüksek Tevettürlü Elektrik Kablolarının Boğazdan Geçirilmesi — Silâhdarağa Elektrik Fabrikasından Üsküdara ve Kadıköyüne ve o yakadaki sâir yerlere elektrik cereyanı vermek için Boğazın iki kıyısını uzun ve dayanıklı kablolarla bağlamak lâzım gelmişdir ki bu kabloların Boğazın dibine döşenmesi ilgi uyandırıcı safhalar arz eder. 60 milimetre çapında ve 28,000 kilogram ağırlığındaki bu kalın kablo 2,5 metre boyunda ve 2 metre çapında bir makaraya sarılmış, bu makara demirden bir mihverle bir demir sehpaya oturtulmuş idi; frenleri ,sehpası ve mihveri ile bu makara - dolabın ağırlığı da 6250 kilogram idi. Boğazın gaayet kuvvetli akıntıları, kablo döşeyecek vapurların, kablonun çözülmesi için çok ağır hareket etmeyi mecbur olduklarından, bir sahilden öbürüne müstakim, dümdüz bir hat tâkib etmelerine, ve kablonun Boğazın dibine böylece döşenmesi ne büyük engel teşkil ediyordu. Akıntıların yönü ve kuvveti iyice tedkik edildi. Güvertesi kablonun çözülmesini idâre ve ona nezâret edecek müteaddid memurları alabilecek büyüklükde bir gemiye kablo makara - dolabını yerleştirdiler. Bu ameliyatı yapmak için de Şirketi Hayriye Sâhilbend adındaki araba vapuru seçildi (B.: Sâhilbend Araba vapuru). Kablonun kabul edilen hat dışına akıp kaymaması için, Boğaz akıntısına karşı bu vapuru düz seyir hattı üstünde tutucak kuvvetli bir romorkörün de yardımı sağlandı. Vapur kaptanları ile kablo döşemeye memur mühendisler arasında yapılan bir konferans neticesinde kablo döşeme ameliyatı, Boğazda seyrü seferin en az ve Boğaz akıntısının da o nisbetde hafif olduğu bir vakitde, güneşin doğduğu sırada yapılmışdır. Vapurlar ön direklerine kablo döşeyen gemilere mahsus sancaklar çekmişlerdi. Boğazdan geçmek isteyecek gemileri de, icâb ederse durdurmak için sahilere işâretci memurlar konmuşdu. Evvelâ geceleyin kablonun ucu, Boğazın Rumeli yakasında Arnavudköyünde bu iş için açılan kanala gaayet muhkem suretde bağlanmışdı. Boğazda deniz dibine iki kablo döşenmiş olup Anadolu yakasındaki köylerin elektrik ihtiyacını, o tarihde, 1927 de, bu kabloların yalnız bir dânesi bile karşılamaya kâfi geliyordu. Her biri 2500 metre uzunluğunda olan bu kablolar Fransada Geumont kablo fabrikasında sûreti mahsusada yaptırılmışdı. Her kablo, beheri bir çok kâğıd tabakaları ile tecrid edilmiş 35 milimetre kare üç nâkilden mürekkebdir. Tecrid, gaayet ince bir aluminyom tabakası ile örtülmüşdür. Böylece tecrid edilen üç tel bir pamuk burrajı ile muhâfaza edilmiş ve hepsi 3 - 4 milimetre kalınlığında bir kurşun zarf içine konmuşdur, bu da, kara sakızlı iplerden bir şilte ile armatürden muhfaaza edilmişdir. Kablo, havası tamamen boşaltılmış geniş bir adada yekpâre olarak yapılmışdır. 10.000 volt için yapılan kablo, yapılan tecrübelerinde 1 saat müddetle 20.000 voltluk bir tevettüre, ve 3 dakika müddetle de 30.000 volta arz edilmiş ve dayanmış, ancak 90.000 voltluk tevettüre mukavemet edememişdir. Son bir tecrübede kablo 35.000 voltluk bir tevettüre arz edilmiş, en küçük zâyiâta meydan vermediği anlaşılmışdır. Kablo, heyecan içinde ve ancak 20 dakika gibi kısa bir zaman içinde başarı ile döşendi. Birinci kablo 16 mayıs 1926 tarihinde Arnavudköyü Burnu ile Vaniköy İskelesi arasında döşendi. Şimal kablosu denilen ikinci kablo da 29 mayıs 1926 da Rumelihisarı Mezarlığı Burnu ile Kandilli Burnu arasına döşendi.