Kanunî Sultan Süleymanın su hayrı olarak Mimar Sinanın Belgrad Ormanlarından ve Kâğıdhâne Deresi vâdilerinden yer altı kanalları ve kemerlerle İstanbul Şehri kale duvarı önüne kadar getirdiği Kırkçeşme Sularının büyük şehrin muhtelif semtlerindeki çeşmelere, cami ve medrese ve mekteb gibi hayır tesislerine dağıtılması için yapılmış bir maksemdir. Kırkçeşme Sularının su kemerleri ve su yolları gibi bu maksem de Mimar Sinanın eseridir (B.: Kırkçeşme Suları). Sur dışında Eğrikapu yakınında Savaklar Caddesi üzerinde Hirâmî Ahmed Paşa Camii karşısındadır; cadde gibi bu cami de bu maksem-çeşmeye nisbetle Savaklar Mescidi adı ile anıla gelmişdir (B.: Ahmedpaşa . . . . Maksemin caddeye bakan yüzünde klâsik üslûbda büyük bir çeşme vardır. Geniş, yuvarlak kemerli bir çeşmedir. İri bronz lülesinin iki yanında, savakdan çeşmenin yalaklarına su akıtan dört köşeli birer delik vardır. Çeşmenin kitâbesi yokdur. Maslak dört köşe plânlı olup içine, Haliç tarafına (Eğri kapu tarafına) bakan yüzündeki kapudan girilir. Üstü piramid şeklinde bir damla örtülmüşdür, ortası, hava ve ışık almak için fener pencerelidir; duvarlarda da dar birer pencere bulunmaktadır. Merhum Mimar Sedad Çetintaş Eğrikapu Meksemini şöyle anlatıyor: “... Kırkçeşme Suyu, Eyyubda İslâmbey Mahallesindeki Savakdan doğruca Eğrikap...

Kanunî Sultan Süleymanın su hayrı olarak Mimar Sinanın Belgrad Ormanlarından ve Kâğıdhâne Deresi vâdilerinden yer altı kanalları ve kemerlerle İstanbul Şehri kale duvarı önüne kadar getirdiği Kırkçeşme Sularının büyük şehrin muhtelif semtlerindeki çeşmelere, cami ve medrese ve mekteb gibi hayır tesislerine dağıtılması için yapılmış bir maksemdir. Kırkçeşme Sularının su kemerleri ve su yolları gibi bu maksem de Mimar Sinanın eseridir (B.: Kırkçeşme Suları). Sur dışında Eğrikapu yakınında Savaklar Caddesi üzerinde Hirâmî Ahmed Paşa Camii karşısındadır; cadde gibi bu cami de bu maksem-çeşmeye nisbetle Savaklar Mescidi adı ile anıla gelmişdir (B.: Ahmedpaşa . . . . Maksemin caddeye bakan yüzünde klâsik üslûbda büyük bir çeşme vardır. Geniş, yuvarlak kemerli bir çeşmedir. İri bronz lülesinin iki yanında, savakdan çeşmenin yalaklarına su akıtan dört köşeli birer delik vardır. Çeşmenin kitâbesi yokdur. Maslak dört köşe plânlı olup içine, Haliç tarafına (Eğri kapu tarafına) bakan yüzündeki kapudan girilir. Üstü piramid şeklinde bir damla örtülmüşdür, ortası, hava ve ışık almak için fener pencerelidir; duvarlarda da dar birer pencere bulunmaktadır. Merhum Mimar Sedad Çetintaş Eğrikapu Meksemini şöyle anlatıyor: “... Kırkçeşme Suyu, Eyyubda İslâmbey Mahallesindeki Savakdan doğruca Eğrikapudaki Savaklar Çeşmesine gelir. Bu yapı dışardan büyükce bir çeşme gibi görülür; fakat yandan bir demir kapu ile girilince içerisi geniş bir oda hâlindedir. Bu oda - maksemin târifini bir plân krokisi üzerinde yapalım: 1 — Maksemin kapusu; bu kapudan zemini mermer döşeli bir gezinti yerine girilir (A). Bu gezinti yerinin havuz tarafındaki köşesinin iki yanında birer su tası yatağı vardır (B); savağı ziyâret edenler, güzel suya imrendiklerinde buralardaki taslarla, elleri ile doldurup içerlerdi. Ziyaretimizde iki maşraba hâlâ bulunuyordu. Gezinti yerinden iki basamak mermer merdivenle mermer döşeli bir sedir - peykeye çıkılır (C); eskiden bu sedir - peykeye hasır serilir, üstüne şilteler atılıp oturulurmuş; yaz sıcağında cidden zevkle oturulacak yerdir. Sedir - peyke, mermerleri sökülmüş, harab halde idi. 2 — Eyyub Savağından gelen suyun bu makseme giriş kanalı. Maslağa gelen su ilk tevzi havuzunu (D) doldurur; bunun mermer sedine yüze yakın tunç lüler dizilmişdir; Su ilk havuzdan (D), bu lülelerle hesablı olarak ikinci tevzi havuzuna (E) dökülür; oradan bir kanala (F) geçer, bu kanal; su bu kanaldan şehir içinde Ayasofya ve Tahtakale ve etraflarına dağılması üzere bir ana yola geçer (3). İlk tevzi havuzunda ikinci bir kanala (G) dökülen sular da bu kanaldan Yedikule ve etrafına giden ana yola akar (4). “Eğrikapu Maksemi - Maslağının içinde ikisi Birinci Sultan Abdülhamid, biri Üçüncü Sultan Selim, biri İkinci Sultan Mahmud biri de su nâzırı Hamid Ağa adına beş kitâbe vardır. Kitâbelerin metinleri şunlardır: 1 — Abdülhamid I. Kitâbesi (Kapunun karşısındaki duvarda) Bâisi ta’lîki levha oldur ki cennetmekân ve firdevsâşiyan vâzıı kavânini Devleti Osmâniye ve mûcidi âyini saltanatı hâkaaniye merhum ve magfiret nişan ebülfülûhât velmegaazi Es-Sultan Süleyman Han El-Gaazi nûrüllâha merkadüma hazretleri sây-ü gûşisi beliğ ve sarfı dirhemü dinârı bi deriğ ile mahmiyei İstanbul icrâyi mâi zülâl hususan Eğrikapu Maksemin inşâ ve ihdas ile ahâlisi İstanbula inâyet eyleyüb tanzîmi evkaf ile nezâretini sadrıaâzam ve düstûru devletlere tefviz idüb bu su yolları harab oldukça merhum ve mağfiretnişânın sülâlei tayyibesinden ziveri tahtı saltanat olan pâdişahlara gerek ziyneti sadrı devlet olan vezirlere gerek şeyhülislâmı asra vâcibei zimmet olub her kim pâdişâhdan ve vüzerâdan bu su yolları harâba meyledikçe tamim ve termim ederler ise mazharı duâi hayr ola, sülûk ettiği umûrunda muvaffak olsun ve mansur ve muzaffer ve âdâsına galib ve dâreynde aziz ve muhterem ola deyû merhum ve mağfurun vakfiyesinde mastur olub hilâfından tehâşi ve mücânebet eylemek vükelâ ve vüzerâya elzemi umurdan olduğu vâzıh ve rüşendir, sene 1201 (1786)”. 2 — Abdülhamid I. Kitâbesi (Kapudan girildiğine göre sol köşede) Her sefer besmeleyle açılır taksimimiz Hazreti Bâyezidi Bestamîdir bizim ustâdımız Sâhibi kanunu devlet menbâi cûdi hayr Hazreti Sultan Süleyman Han dehrin âzamı Çeşmesârı rahmetinde Hak anı âb gark ide Eylemiş sîrâb lûtfu teşnegânı âlemi Cümle aksâmı hayrında bu taksimi kim müdâm Teşnegâna etmede taksimi âbı zemzemi Şimdi vîran olmağın ferman ile su nâzırı Oldu çün memur tâmire bu câyi hurremi Mustafa Ağa o zâti hoşhisâlü nîk huy Hazreti Abdülhamid Hanın nedimü hemdemi İhtimâmı tam ile tâmirine sây eyleyüb Bezl idüb makdûrunu oldu bu hayre müntemi Âb veş cûşan olub târihi hâmemden (isim okunamamış) “Oldu mâmûrü lâtif Eğrikapunun Maksemi” (1201) “Birinci Sultan Abdülhamidin ilk kitâbesi, Kırkçeşme sularını getirten ve Eğrikapu Meksemi yaptırtan Kanunî Sultan Süleymanın bu su hayrı üzerine olan vakfiyesinin bir hulâsası mâhiyetindedir. Aynı pâdişahın adına konmuş ve manzum olan ikinci kitâbede ise Eğrikapu Makseminin Abdülhamid I. tarafından, medimleri arasından bulunan su nazırı Mustafa Ağa eliyle tâmir ettirildiği kaydediliyor. 3 — Selim III. Kitâbesi (Kapunun karşısındaki ilk kitâbenin altında) Şehi devri kamer Sultan Selimi nâmdâr elhak Zemânı devletinde hâba vardı fitne vü câdû Su verdi tîgi adle mevcei nakşi şecâatden Nice görsün adüvvü bed memiş handiyle bir hubrû Unutturdu sedâdı şermeyi şevki Sfahanı Gubâri pâyine muhtac olurken didei âhû Nedîmi hassı Mustafa Ağa hem nâzırı âbı Şehinşâhı cihânı hayre sevk eylerdi ol hoşgû Yapıldı fî sebillillâh tâkı hayreti âlem Getirdi Kerbelâ ervâhını şâd etmeye bir su Tutardım kıt’ayi cevherle bir târihini Hâtif “Değil... lutfî nûri Sultan Selimdir bu” 1203 (M. 1789) “Su nâzırı Mustafa Ağanın adı bu kitâbede de geçmektedir. Su nâzırlığı, hassa mimarbaşılarının ek vazifesi ola gelmişdi; fakat her iki kitabede has nedim ve su nazırı Mustafa Ağanın mimarlığından bahsedilmemişdir. Bu kitabenin 5. beytinin ilk mısraından Mustafa Ağanın bir su kemeri inşâ ettiği anlaşılıyor; bundan kendisinin aynı zamanda hassa mimarlarıbaşı oduğu söylenebilirse de tetkike muhtacdır. 4 — Mahmudun II. Kitâbesi Yapdı Mevlâ yoluna bu eseri Han Mahmud Âlemin pâdişehi dâdveri Han Mahmud Döndü bir şatırı zerrin kemere Bendi Atik Harcedüb su yerine sîmü zeri Han Mahmud Abgûn kubbei gerdûne dönüm bu Maksem İki tas eyledi şemsü kameri Han Mahmud Âbler kâbei dergâhına oldu rûmâl Eyleyüb nakdiyle memlû kemeri Han Mahmud Eyledi bezli atâ bendei dîrînesine Yani memur idüb ol mûteberi Han Mahmud Döndü ber vechi letâfet su yolu âyineye Sûreti gamden idüb ânı berî Han Mahmud Eseri ceddine lutfiyle halâvet verdi Zam idüb üstüne şîrü şekeri Han Mahmud Nice şehânı cihan aldı egerçi meydan Cümleden tîrini sürdü ileri Han Mahmud Düşmeni bâl açamaz Kafda ankaa olsa Açsa ger şehberi mürgi nazarı Han Mahmud Sû besû kişverine verdi suhületle nızam Çekdi san riştei âbı güheri Han Mahmud Lutfu ol mertebedir katrei ihsânından Âteş içre bitirir verdi teri Han Mahmud Kahrı şol mertebdir âteş akar sû yerine Koysa bu Makseme ednâ şereri Han Mahmud Çıkmadı kimse başa rezmde ol husrev ile Edeli tâcı zeri ziybü seri Han Mahmud Vermesün tab’ı sefâ nuhuna Allah elem Görmesin rûyi cihanda kederi Han Mahmud İzzet etti cereyan âbı güherveş târih “Kıldı İstanbula icrâ suları Han Mahmud” (1235 (M. 1819) “Keçecizâde İzzet Mollanın yazdığı bu tarih kitâbesi Eğrikapı Maksemine İkinci Sultan Mahmud zamanındaki yeni bir tâmirinde konmuş olacakdır. 5 — Su Nazırı Hamid Ağa Kitâbesi Tarihi berâyi mevludu şerif Şehinşâhı cihan Mahmud Gazıi hânı adâlet kim Su yolunda akıttı sîmü zer ahkâmı mecrâdır O şâhın bendesi su nazırı Hamid Ağa her dem Ederdi niyyeti hayrı bu da tevfîki mevlâdır Suyolcular Ocağı mâli mevkuufundan ihdas Ki yüz elli kuruş mevlûd için tâyini inhâdır Eserde kethüdâsı Sadık Ağa dâhildir Bölükbaşı ağalar reyi bittekmîl imzâdır Gerek merhum olan nazır ağa ve geçmiş ervâha Hediye her sene mevlûdi mürsel ile ihyâdır Olur ki mâhazarda nâzır ağa ve bölükbaşı Beşartı an kıraatle duayı hayri ihdâdır Olub kaydi mahallinde emânet cümle a’vâna Müdâmı ihtimâmı sâyi bisyar ile icrâdır Tevessül kerdei nükte olan tarih ey Sâkıb “Bu mevlûdünnebeviye bâdî ancak Hamid Ağadır” 1239 (M. 1823) “Bu kitâbeden öğreniliyor ki 1239 (M. 1823) da su nâzırı Hâmid Ağa ile kethüdası Sadık Ağa, Suyolcuları Ocağı sandığından ayırtdıkları 150 kuruş ile her sene su nazırlarından ölenlerin ruhlarını şâd etmek için Eğrikapu Savaklar Çeşmesinde mevlûd okutmak için bir tesis yapmışlardır” (Sedad Çetintaş; Türklerde Su, Çeşme, Sebil, Güzel Sanatlar Mecmuası). Sadi Nâzım NİRVEN Eğrikapu Maksemi (Plân: Ömer Tel) Görsel: cilt 9, sayfa 4965 Madde: cilt 9, sayfa 4964-4967 Eğrikapu Makseminde havuzlar ve su tevzi lüleleri (Resim: Ömer Tel)