İstanbulun bir kenarında, fakat hâkim bir noktasında, İkinci Teodosius Surları yayında, surlarda Edirne Kapusu diye anıla gelen kale kapusunun da yakınında bulunan bu camii, Kanunî Sultan Süleymanın kızı ve sadırâzam Rüstem Paşanın zevcesi Mihrimah Sultan adına Mimar Sinan inşâ etmişdir. Hadikatül Cevâmi şunları yazıyor: “Bâniyesi olan Kanunî Sultan Süleymanın kızı Mihrimah Sultanın bir camii de Üsküdar İskelesindedir. Edirnekapusundaki bu camiin iki medresesi, bir mektebi, çifte hamamı ve içinde mahfili hümâyunu vardır. Mektebin bitişiğinde bir âli türbede bâzı yakınları ile sadıazam Ahmed Paşa medfundur ki (ölümü H. 988, M. 1590) Rüstem Paşanın dâmâdıdır; Mihrimah Sultan Rüstem Paşanın zevcesi olup H. 965 (M. 1557) tarihinde vefat etmiş, babası Sultan Süleymanın türbesine defnedilmişdir. Mektebin penceresi önünde açıkda “Hilyei Peygamberî”yi yazmış olan Hâkaanî Mehmed Bey medfundur ki Rüstem Paşanın kerîmezâdesidir, sadırâzam Ayas Paşanın da akrâbasıdır, 1015 (M. 1606 - 1607) de vefât etmişdir, kabir taşında yazı yokdur; camiin harem duvarı içinde İstanbul fethi gazilerinden biri medfundur ki ziyâret olunur. Bu camiin minâresi yüz sene kadar evvel bir zelzelede zedelenmiş, üstden 18 basamak yeri yıkılarak geri kalan kısmı ile iktifâ edilmişdir. Mahallesi yokdur” (B.: Mihrimah S...

İstanbulun bir kenarında, fakat hâkim bir noktasında, İkinci Teodosius Surları yayında, surlarda Edirne Kapusu diye anıla gelen kale kapusunun da yakınında bulunan bu camii, Kanunî Sultan Süleymanın kızı ve sadırâzam Rüstem Paşanın zevcesi Mihrimah Sultan adına Mimar Sinan inşâ etmişdir. Hadikatül Cevâmi şunları yazıyor: “Bâniyesi olan Kanunî Sultan Süleymanın kızı Mihrimah Sultanın bir camii de Üsküdar İskelesindedir. Edirnekapusundaki bu camiin iki medresesi, bir mektebi, çifte hamamı ve içinde mahfili hümâyunu vardır. Mektebin bitişiğinde bir âli türbede bâzı yakınları ile sadıazam Ahmed Paşa medfundur ki (ölümü H. 988, M. 1590) Rüstem Paşanın dâmâdıdır; Mihrimah Sultan Rüstem Paşanın zevcesi olup H. 965 (M. 1557) tarihinde vefat etmiş, babası Sultan Süleymanın türbesine defnedilmişdir. Mektebin penceresi önünde açıkda “Hilyei Peygamberî”yi yazmış olan Hâkaanî Mehmed Bey medfundur ki Rüstem Paşanın kerîmezâdesidir, sadırâzam Ayas Paşanın da akrâbasıdır, 1015 (M. 1606 - 1607) de vefât etmişdir, kabir taşında yazı yokdur; camiin harem duvarı içinde İstanbul fethi gazilerinden biri medfundur ki ziyâret olunur. Bu camiin minâresi yüz sene kadar evvel bir zelzelede zedelenmiş, üstden 18 basamak yeri yıkılarak geri kalan kısmı ile iktifâ edilmişdir. Mahallesi yokdur” (B.: Mihrimah Sultan; Üsküdar Mihrimah Sultan Camii; Ahmed Paşa, Arnavud, cild 1, sayfa 402; Mehmed Bay, Hâkaanî). Klâsik tarzdaki bu camiin kitabesi elimize geçmediğinden, inşâ tarihi kat’i bir rakam veremiyoruz. Fakat bazı sanat tarihçileri camiin Mihrimah Sultanın ölüm tarihi olan H. 965 (1557) den sonra kocası Rüstem Paşa tarafından yapıldığını iddia ederler. Celâl Esad Arseven, H. 957 - 963 (1550 - 1555) yılları arasında inşa edildiğini kabul eder. (Celâl Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi). Ernest Mamboury de kaydı ihtiyatla aynı tarih üzerinde durmaktadır. (E. Mamboury, İstanbul - Rehberi Seyyahin) Camiin, 1910 yılında geçirdiği tamirleri hesaba katmıyan ve sadece tezyinatı üzerinde duran Ernst Egli ise 1543 - 1546 tarihlerini ortaya atar. (E. Egli, Sinan). Albert Gabriel de bu mesele üzerinde kat’î bir tarihden kaçınmakla beraber, camiin Mihrimah Sultanın 1539 daki düğününün hemen akabinde yapılmış olduğunu söyler. (A. Gabriel, Les Mosquées de Constantinople). İnşâ tarihi üzerinde kati bir rakamı tespit edemediğimiz camii için, XVI. yüzyılın ortalarında yapılmışdır demek doğru olur. Mimar Sinan burada Üsküdar Mihrimah Camiinde gördüğümüz iç mekânı genişletmiş ayrıca merkezi kubbeyi kuzeyden destekleyen yarım kubbeyi de ortadan kaldırarak yepyeni bir plân şemasını karşımıza çıkarmıştır. Edirnekapusu Mihrimah Camii avlusuna, cadde seviyesinden yüksek oluşu dolayısiyla bugün medrese odalarının bir kenarındaki küçük yapı blokunun altındaki merdivenden çıkılarak girilmektedir. Kare bir plân şekli gösteren, üzeri kubbeli bu küçük yapının biri Fevzipaşa caddesine diğeride avluya bakan küçük birer penceresi ile kapısı bulunmaktadır. Bir dereceye kadar Mesih Paşa ve Kadırgadaki Sokullu Mehmed Paşa camilerinin avlularına benzeyen avlu, üç taraftan revaklarla kuşatılmıştır. Baklava başlıklı, mermer sütunlara istinat eden revakların arkasında yirmi medrese odası bulunmaktadır. Kare plânlı, üzerleri kubbeli bu küçük medrese odalarında kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Üst örtü sisteminde de inşâi malzeme olarak tuğla ve horasan harç bir arada kullanılmıştır. Odaların revaka açılan dikdörtgen söğeli, demir çebekeli birer penceresi ile kapuları bulunmaktadır. İç kısımlarında ise ocak ve bunun iki yanında birer pencereleri vardır. Avlunun pek kullanılmamakla beraber diğer üç kenarında bulunan kapulardan gelen taş döşeli yollar ortada şadırvanda birleşmektedir. Onaltı ince baklava başlıklı mermer sütunun taşıdığı şadırvan geniş saçaklı üzeri kurşun kaplı ahşap bir çatı ile örtülüdür. Su haznesinin tamamen Sinan devrine ait orjinal hususiyetler göstermesi, bu kısmın XVI. yüzyıla aidiyetini gayet kesin olarak ortaya koymaktadır. Avlu zeminine nisbetle biraz yüksek olan camiin son cemaat yeri, dördü mermer dördü granit sekiz sütunun taşıdığı, sivri kemerli yedi kubbeden meydana gelmişdir. Aynı zamanda hem camiin beden duvarlarına, hem de birbirlerine demir gergiler ile bağlanan bu sütunlar stalaktitli başlıkları ile dikkat çekici görünüşe sahipdirler.. Son cemaat yerinin sağ ve solunda yan mahfillere geçişi sağlıyan geometrik geçmelerle tezyin edilmiş kündekâri birer kapu ile camiin minaresi yer almaktadır. Bundan başka burada bulunan çok veçheli iki mihrap nişi stalaktitli olarak nihayete erer. Biraz yüksek tutulan orta kubbe ile beraber bir kavis meydana getiren çatı kornişinin belirttiği portal, büyük sevri kemer içerisinde, dikdörtgen sögelidir; baklava motiflerinden ibaret friz de bunu üç taraftan kuşatır. Mevcud olmıyan kitabe boşluğu üzerinde üçgen bir alınlık ile bunu sınırlayan stilize palmet ve rûmiler dikkat çekici bir kompozisyonu meydana getirirler. Ayrıca portalin içerisinde iki mihrap nişi ile dış köşede bunu sınırlayan alt ve üstü kum saati motifli iki sütuncuk bulunmaktadır. Oldukça ferah ve aydınlık olan camiin ibâdet sahnını örten merkezî kubbe, dışarıdan çok veçheli köşe pâyeleri arasına atılan kemerler vasıtasıyla taşınmakta olup bunlar aynı zamanda ağırlık kulesi vazifesini de görmektedir. Kubbe ağırlığının bu şekilde karşılanmış oluşu duvarlara bol miktarda pencere açılma imkânını vermiştir. Kubbe intikali geniş pandantifler ile sağlanmışdır; bunların üzerinde de, yüksek pencerelerin bulunduğu bir kasnak görülür. Ayrıca kubbe kasnağı dışarıdan, nisbeten meyilli payandalarla desteklenmiştir. Camiin ibâdet sahnını, mihrap yönü hariç olmak üzere, üç taraftan galeriler kuşatır. Aynı zamanda kubbenin dışarıya doğru açılmasını önleyen bu galeriler, zeminden biraz yüksek ve iki katlıdır. Giriş ve yan cephelerde yedişer küçük, ince ,baklava başlıklı sütunların taşıdığı bu galeriler; yeşil, beyaz renklerde alternatif olarak sıralanmış kemerlerle birbirine bağlanırlar. Sütunların taşıdığı kemerlerin arasında meydana gelen üçgen boşluklara da somakiden madalyonlar yerleştirilmiştir. Klâsik bir baklava frizi ile sınırlanan bu galerilerin üst örtü sistemini alttan beşik tonozlar, yukarıdan da pandantifli üçer kubbe teşkil etmektedir. İbâdet sahnı, kubbe kasnağında yirmidört, yan duvarlarda ise üç sıra halindeki pencereler ile aydınlatılmaktadır. Duvarlardaki pencerelerden dördü rozet, onbeşi de sivri kemerlidir. Camiin içerisinde çini bulunmamakla beraber böyle bir durumu belirtecek ize de rastlamak mümkün değildir. İç duvarları ile birlikte kubbe tamamen kalem işleriyle tezyin edilmiştir. Portalin tam aksindeki mihrap, beyaz mermerden olup beş veçheli bir görünüş arz eder. Bundan başka stalaktitli olarak nihayete eren bu mihrap nişinde yer yer altın yaldız izlerine rastlanmaktadır. Nişin hemen üzerine, yeşil zemine altın yaldızla bir âyeti kerime yazılmış ve mihrap ile birlikte dikdörtgen çerçeve içerisine alınmıştır. Stilize palmetlerle tezyin edilmiş üçgen alınlık ile nihayete eren mihrabın iki yanında duvara gömülmüş köşe sütunları da dikkate değer. Hemen hemen klâsik devrin bütün hususiyetini üzerinde toplıyan beyaz mermer minberin korkuluk levhaları, geometrik ve yıldız motifleriyle tezyin edilmiştir. Düz satıhlar da rûmî, palmet ve kıvrık başlıklı yeşil ve beyaz renkte dört mermer sütuna istinad etmektedir. Evliya Çelebi, Edirnekapusu Mihrimah Camiinde bir hünkâr mahfili olmadığından bahseder. Fakat yukarda Hadikatül Cevâmi metninde görüldüğü gibi camiin doğusunda ve kısmen bu kısımdaki galeriyi içerisine alarak, hünkâr mahfili ismiyle anılan bir mekân bugün mevcut bulunmaktadır. Sanat tarihi bakımından bir hususiyet arz etmeyen bu mahfilin geç devirlerde buraya ilâve edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Camiin sağında bulunan minâre orjinal hüviyetini tamamiyle kaybetmiştir. Klâsik devrin bir hususiyeti olarak nisbeten kalın olan kaidesi aniden kesilerek incelmekte ve minâre gövdesi de buna uymaktadır. Bu minarenin XIX. yüzyıl barok karekterine uygun olarak yapıldığına şüphe yoktur. Zirâ minarenin yarısının 1894 zelzelesinde yıkıldığını biliyoruz. (E. Diez - H. Glück, Die Kunst des İslâm). Dr. Semavi Eyice ise XX. yüzyıl başlarında burasını tamir eden mimarların mevcud parçalarını indirerek Sinan üslubunda yeniden inşa edeceklerine, gövdenin üst kısmını tamamlamağı tercih ettiklerini belirtmektedir. (Semavi Eyice, İstanbul Minareleri). Erdem YÜCEL Edirnekapusu Camii (Resim: Tekin Gökçen) Edirnekapusu Camii (Plân - kroki: Ömer Tel)