Türk basın ve maarifi tarihinde hizmeti çok büyük olmuş bir müessesedir; Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey tarafından hicrî 1299 (M. 1881 - 1882) senesinde Galatada Mahkeme Sokağında Arab Camii minâresi yanında 8 numaralı binâda kurulmuşdur. Bu binâ aynı sokakda hâlâ durur; zamanında “Ticârethane” diye anılırdı; dört katlı eski taş bir yapı olup cephesinde Ebüzziya Matbaasının yağlı boya ile türkçe ve fransızca olarak yazılmış adı da pek açık olarak okunmakda idi. Matbaanın kapusu olduğu muhakkakdır, beton ile örülüp kapatılmış bir kapunun üstünde, duvarın sarı zemini üstüne kenarları kırmızı zırhlı penbe boya ile ve kûfî hat ile “Matbaai Ebüzziya” yazılmışdır; ki bu kûfî yazı Ebüzziya M. Tevfik Bey tarafından basdığı kitablar üzerinde matbaasının amblemi olarak kullanılmışdır, ve bizzat kendisi tarafından tanzim edilerek yazılmışdır. Beton ile örülüp battal edilmiş kapunun üstündeki pencerenin üstünde de koyu kırmızı boya ile ve batone kapital harflerle fransızca “İmprimerie Ebüzzia” yazılmışdır. Ebüzziya Matbaasının bu binâda iki üç sene kaldığını tahmin ediyoruz. Avrupadan getirilen yeni baskı makinaları ve çoğaltılan yeni harf kasaları ile matbaaya küçük gelmiş ve Ebüzziya Matbaası 1884-1885 arasında yine Galatada Çınar Sokağında daha müsâid bir taş binâya nakledilmiş ve asıl parlak...

Türk basın ve maarifi tarihinde hizmeti çok büyük olmuş bir müessesedir; Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey tarafından hicrî 1299 (M. 1881 - 1882) senesinde Galatada Mahkeme Sokağında Arab Camii minâresi yanında 8 numaralı binâda kurulmuşdur. Bu binâ aynı sokakda hâlâ durur; zamanında “Ticârethane” diye anılırdı; dört katlı eski taş bir yapı olup cephesinde Ebüzziya Matbaasının yağlı boya ile türkçe ve fransızca olarak yazılmış adı da pek açık olarak okunmakda idi. Matbaanın kapusu olduğu muhakkakdır, beton ile örülüp kapatılmış bir kapunun üstünde, duvarın sarı zemini üstüne kenarları kırmızı zırhlı penbe boya ile ve kûfî hat ile “Matbaai Ebüzziya” yazılmışdır; ki bu kûfî yazı Ebüzziya M. Tevfik Bey tarafından basdığı kitablar üzerinde matbaasının amblemi olarak kullanılmışdır, ve bizzat kendisi tarafından tanzim edilerek yazılmışdır. Beton ile örülüp battal edilmiş kapunun üstündeki pencerenin üstünde de koyu kırmızı boya ile ve batone kapital harflerle fransızca “İmprimerie Ebüzzia” yazılmışdır. Ebüzziya Matbaasının bu binâda iki üç sene kaldığını tahmin ediyoruz. Avrupadan getirilen yeni baskı makinaları ve çoğaltılan yeni harf kasaları ile matbaaya küçük gelmiş ve Ebüzziya Matbaası 1884-1885 arasında yine Galatada Çınar Sokağında daha müsâid bir taş binâya nakledilmiş ve asıl parlak gelişmesini orada yapmışdır. Çınar Sokağındaki binânın cebhesine de türkçe ve fransızca yazılar, Türkçesi değişik bir kûfî hat ile, fransızcası da gotik harflerle yazılmışdır; bu binâ da durmaktadır ve yazılar aydın olarak okunmakdadır. Çınar Sokağı zamanımızda “Kartçınar Sokağı” adını taşımaktadır. Devrinin büyük gazetecisi ve muharriri Ebüzziya Tevfik Bey matbaacılığa 1872 de 23 yaşında başlamışdı. 1871 de kendisinin de muharrirlerinden bulunduğu Tasviri Efkâr Gazetesinin ve Matbaasının sâhibi Şinâsi Efendi vefat etti (B.: Şinâsi Efendi). Hükûmet tarafından satışa çıkarılan Tasviri Efkâr Matbaasını Mısırlı Mustafa Fâzıl Paşa satın alarak (B.: Mustafa Fâzıl Paşa, Mısırlı), Şinâsinin en yakın iki dostu Ebüzziya M. Tevfik Bey ile Namık Kemal Beye hediye etti; pek az sonra da Namık Kemal hissesini arkadaşına devretti ve Ebüzziya Mehmed Tevfik de bu matbaanın tek sâhibi oldu. Tasviri Efkâr Matbaası, o devirde matbaa hammalı denilen ameleler tarafından el ile hareket ettirilir bir ufak baskı makinası ile bir kaç kasa harfden ibâret idi. Ebüzziya bu matbaayı Sultan Hamamında adını tesbit edemediğimiz bir pasaj (geçid) da bir yere neklederek 1872 de yine “Tasviri Ekfâr Matbaası” adı ile faaliyete geçirdi, ve ilk eser olarak Namık Kemal in “Salahaddin Eyyubî” isimli eseri ile kendisinin “Eceli Kazâ” isimli piyesini basdı. Bu küçük matbaayı aynı yıl içinde Beyoğlunda Caddei kebirde (İstiklâl Caddesinde) Galatasarayı mevkiine yakın bir noktada Hacopulo Pasajında bir yere nakletti; 1872 - 1873 yıllarında burada “Hadîka” ve “Sirac” (Meşale) isimli gazeteleri çıkardı. Sirac’da Namık Kemalin Vatan piyesini medheden yazıları üzerine Sultan Abdülaziz tarafından gazetesi kapattırıldı, kendisi de Rodos’a sürgün olarak gönderildi. Rodosa giderken makina ve harf kasalarını Bâbıâli Caddesinde (Ankara Caddesinde) 28 numarada Mihran Matbaasına emânet bırakdı. Mihran Matbaasının (Sabah Gazetesi Matbaası) sâhibi Mihran Efendi, bu mesleğe Şinâsinin Tasviri Efkâr Matbaasında matbaa hammalı olarak girmişdi ve Ebüzziya Tevfik Beyi o zamandan tanır ve ona karşı bir hürmet beslerdi; üç sene kadar sonra, kendisi Rodosda iken, yine Mihranın delâleti ile matbaasını Bâbıâli Caddesinde 2 numaralı yere naklettirip işletmeye muvaffak oldu. 1875 de “Muharrir” adı ile ilk mecmuasını çıkartmaya başladı ve bu mecmuadadır ki yazılarında ilk defa olarak oğlu Ziya Beye izâfetle “Ebüzziya” (Ziyanın Babası) imzâsını kullanmaya başladı. Sürgünden Abdülazizin tahtdan indirilmesi üzerine 6 haziran 1876 da döndü ve İstanbul gazetelerinde yayınladığı bir ilânla bundan böyle “Ebüzziya” adını kullanacağını bildirdi. Bosna Vilâyeti mektubculuğu ile İstanbuldan ayrılmak zorunda kalınca 1880 yılına kadar matbaacılık faaliyetine fâsıla verdi; bu yıllar içinde bâzı eserlerini Mihran Matbaasında basdırttı; fakat Tasviri Efkâr Matbaasını dağıtmadı; 1880 de Avrupadan getirtdiği iki yeni makina ile müessesesini zamanının en mükemmel matbaalarından biri seviyesine getirdi, ve 1881 - 1882 arasında (Hicrî 1299), yukarda da kaydettiğimiz gibi yeni matbaasını, Galatada Mahkeme Sokağında kendi adına nisbetle “Matbaai Ebüzziya” adı ile açdı, yine yukarda kaydettiğimiz gibi bu matbaa kısa bir zaman sonra Çınar Sokağına nakledildi, ve Ebüzziyâ Mehmed Tevfik Bey bir matbaacı olarak devrinde Türkiyenin ve bütün yakın doğu ile Balkanların en îtinâlı, en güzel baskı eserlerini vermeye muvaffak oldu, basdığı bâzı eserleri Avrupada milletler arası basın - matbaacılık sergilerinde teşhir ederek takdirnâmeler, diplomalar aldı. 1890 da Londranın büyük gazetelerinden Times, bu matbaadan, matbaacılık sanatının en nefis eserlerini veren müesseseler arasında bahsetti; büyük fransız müverrihi Ernest Lavisse de Ebüzziya ile matbaasının adını “Histoire Générale” (Umumî Tarih) isimli meşhur eserine kaydederek bir sanat kadirşinaslığı gösterdi. Geçen asır sonları ile asrımızın ilk yarısında yaşamış kalender şâirlerinden Bitli Tevfikin bir manzumesi bu ünlü matbaanın tarihçesini şirin bir hâtıra olduğu kadar Matbaai Ebüzziya’nın halk arasındaki şöhretine de delildir: Pırpırılar serveri henüz onsekiz yaşı Eşbeh bir yar peyledim sanma orta malıdır Mürekkebli boyalı yüz el ayak üst başı Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır Çapkını Galatada birkaç gün evvel gördüm Kakülüyle târi dil heman oldu kördüğüm Ebüzziya Tevfikin amelesinden gülüm Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır İlmü irfan yolunda canla başla hizmeti Anın içün atmışdır vahşetini nahveti Mürekkeb yalamışdır gaayet tatlı sohbeti Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır Aşkı mecâzîde var evliyâ kerâmeti Yârü ağyar sezmeden dildâyle ülfeti Rebîi mârifettir işmar ile dâveti Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır O bâzûyi sîmînin himmetiyle dönen çark Hep âsârı nefise tab’u temsil ider bak Kendisi de takvimi aşkda bir altun varak Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır Anın tasviri hüsnü benim efkârı aşkım Durûbu emsal gibi dillerde salkım salkım Arab Camiindedir giceyle gündüz aklım Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır Gerçi yalın ayaklı bir şûhi mühmeldir o Ammâ timsâli iffet bir al’un heykeldir o Ayb u kusurdan berî bir hulki ekmeldir o Tığ gibi bir nevcivan matbaa hammalıdır Gerçi bugün hammaldır ammâ yokdur tasası İstikbâli müemmen matbaanın ustası Hüsnü şânına lâyık âsârı nefiseyi Tab u temsil idecek Ebüzziya Matbaası Bitli Tevfik Efendi tarafından övülmüş bir genç, yine kendi kaydine göre, matbaa hammallığında yetişerek 1898 - 1900 arasında Ebüzziya Matbaasının ustabaşısı olmuş Kosti Ustadır (B.: Kosti Usta). Ebüzziya Matbaasının bu parlak devri, kurucusu Konyaya sürgün edildiği 9 nisan 1900 tarihine kadar 18 - 19 yıl sürmüşdür. Konya sürgününden 1908 de meşrutiyetin ilânı üzerine dönen Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey Matbaai Ebüzziyayı Divan Yolunda, zamanımızda Sağlık Müzesinin bulunduğu binânın zemin katında tekrar tesis etti, ve 1909 da faaliyete geçirdi; yetişmiş olan oğulları Talha ve Velid Beylerle birlikde Yeni Tasviri Efkâr gazetesini bu binâda çıkardı; 1913 de vefatında matbaası bu binâda bulunuyordu. Kurucusunun ölümünden az sonra Talha ve Velid Beylere kalan matbaa Divan Yolundan Cağaloğlunda Şerefefendi Sokağında 35-37 kapu numaralarını taşıyan Münif Paşa Konağına taşındı. (B.: Münif Paşa) ve 1954 yılına kadar “Matbaai Ebüzziya” adı ile faaliyetde bulundu. Baba, iki oğlu ve bir torunu (B.: Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey; Ebüzziya Talha Bey; Ebüzziya, Velid; Ebüzziya, Ziyad) Ebüzziya âilesinin matbaacılığı 82 sene sürmüşdür (Tasviri Efkâr Matbaası 1872 - 1880; Ebüzziyâ Matbaası 1881 - 1954); bu seksen iki yıl içinde Abdülaziz, İkinci Abdülhamid, İttihat ve Terakkî iktidarı, İstanbuldaki yabancı işgal kuvvetleri ve Hürriyet ve İtilâf iktidarı, Cumhuriyet devrinde Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı zamanlarında hükûmet icrâatını tenkid yüzünden çıkardıkları siyâsi gazeteler 39 defa, matbaaları da 20 defa kapatılmışdır. Fakat Ebüzziya Matbaasının son kapanışına Ziyad Ebüzziyanın hastalanarak İsviçrede bir sanatoryumda tedâviye gitmesi, matbaanın müstahdem elinde kalarak perişan oluşu sebeb olmuşdur. Ebüzziya yayınları — Gazeteci ve muharrir ve bilhassa bir matbaacı olarak Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey telif ve terceme biyoğrafiler, tarihi ve edebi metinler, yıllıklar (salnâme, almanaklar), takvimler, mecmualar ve gazeteler, millî kütübhânemize pek çok eser vermişdir. Bu yayınlar arasında çok önemli teşebbüsleri şunları olmuşdur: Kitabhânei Meşâhir: Dünyâ şöhretlerinin hal tercemelerini ihtivâ eden kitabcılar serisi.. Kitabhânei Ebüzziya: Kâtib Çelebinin “mizânül Hakk”ı, Ahmed Azmi Efendinin “Sefaretnâme”si gibi tarihi metinler, Nef’î ve Şinasinin “Divan”ları, Namık Kemalin “Kanije”si gibi manzum ve mensur edebi metinlerden mürekkeb seriler. Mecmuai Ebüzziya: Batılı kafası metodu ile çıkarılmış bir edebi, târihi, fikrî mecmua; 1880 - 1913 arasında 31 yıl devam etmişdir; 15 cild içinde 159 sayı yayınlanmışdır; sürgünleri, tevkifleri ve sansürlerle fâsılalara uğramış, fakat kurucunun vefâtı yılına kadar devam etmiş; tam bir koleksiyonu zamanımızda büyük kıymet ifâde eder; ve bir tarih kaynağı olmuşdur. Yıllıklar, Takvimler: Avrupa almanakları tarzında, içinde o yılın takvim mâlûmâtından başka geçirilmiş yıla âid mühim olayların kaydı, hâtıraları ve halkın her zaman için faydalanacağı bilgiler ve uzunca bir zaman oyalanacağı yazılar bulunan ilk senelik takvimi “salnâme” adı ile hazırlayan ve yayınlayan Ebüzziya Mehmed Tevfik Bey olmuşdur. İlk salnâmesinin (yıllığının, almanağının) adı hicrî 1290 (M. 1873) yılı için hazırladığı ve yayınladığı “Salnâmei Hadîka”dır; bu eserin yayınlanmasından az sonra da Rodos’a sürgün gitmişdir. Hicrî 1296 (M. 1878 - 1879) yılı için hazırlayıp basdığı “Salnâmei Ebüzziya” daha satış için dağıtılmadan hükûmet tarafından matbaada imhâ ettirilmişdir; bu ağır darbeye sebeb salnâmede hükûmetin icrâatını tenkid eden bir yazının bulunması, ve matbaada çalışanlardan birinin bunu ihbar etmiş olmasıdır. İmhâdan ancak iki nusha kaçırabilmişdir, biri İstanbulda Bayazıd Umumî Kütübhânesinde, biri de Ziyad Ebüzziyâdadır. Hicri 1297 (M. 1879 - 1880) senesi için “Rebiî Mârifet” adında bir salnâme takvim yayınlamışdır; bu salnâme o tarihden hicrî 1305 (M. 1887 - 1888) yılına kadar devam etmişdir. Hicrî 1306 (M. 1888 - 1889) – hicrî 1309 (M. 1891 - 1892) yıllıklarını “Nevsâli Mârifet” ismi ile çıkarmışdır. “Rebii Mârifet” ve “Nevsâli Mârifet”in hususiyeti, baskılarındaki fevkalâde nefâsettir; Avrupa basın sergilerinde altın madalya ile mükâfatlandırılmışdır. “Rebii Mârifet”in hicrî 1302 (M. 1885 - 1886) yılı için hazırlanan 5. nushasının hususiyeti de Türkiyede basılmış ilk resimli salnâme (yıllık) oluşudur. Hicrî 1310 (M. 1892 - 1893) — hicrî 1316 (M. 1898 - 1899 arasında ancak 3 nüsha “Takvimi Ebüzziya” yı neşredebilmişdir; bu eserin adını hicrî 1317 de (M. 1899 - 1900) “Takvimünnisâ” ya çevirmişdir. 1900 de Konya’ya sürülmüş, sürgünlük yıllarında ve sürgünden döndükden sonra artık takvim-salnâme ile uğraşmamışdır. 1943 senesinde Velid Ebüzziya, Ebüzziya Matbaasının bu geleneğini, her gün bir yaprağı koparılan duvar takvimi hâlinde, ve yapraklar altına ansiklopedik bilgiler, tarihî yazılar koyarak “Ebüzziyâ Takvimi” adı ile ihyâ etmişdir, bu takvimin neşrine de ölümünden sonra yeğeni Ziyad Ebüzziya devam etmişdir. Siyasî Gazeteler: Ebüzziya Âilesi tarafından Ebüzziya Matbaasında basılmış günlük siyasî gazeteler şunlardır: “Sirac” (1873), “Yeni Tasviri Efkâr” (1909), ve “Tasviri Efkâr” (1911) Ebüzziya Tevfik Bey tarafından; “Tasviri Efkâr” (1911 - 1914), “Tefsiri Efkâr”, “Tafsiri Efkâr” (1914 - 1917), Velid ve Talha Beyler tarafından, “Tevhidi Efkâr” (1922 - 1925), “Zaman” (1931 - 1932) Velid Ebüzziya tarafından; “Tasviri Efkâr” (1939 - 1945) Velid Ebüzziya ve Ziyad Ebüzziya tarafından; “Tasvir” (1945 - 1949) ve “Son Saat” (1946 - 1947) Ziyad Ebüzziya tarafından.