İstanbulun büyük çifte hamamlarından biri, on altıncı asır türk hamam yapısı sanatının şah eserlerinden, Koca Mimar Sinanın meşhur büyük eserlerinden; Barbaros Hayreddin Paşa tarafından Beşiktaşdaki türbesi ile medresesinin evkaafı arasında yaptırılmış olub “Hayreddin Paşa Hamamı” ve “Kaptanpaşa Hamamı” isimleri ile de anılır; semtin eski adı “Tezgâhçılar” dır; bu meşhur hamama yakın bir geçmişe kadar halk ağzında semte nispetle “Tezgâhçılar Hamamı” da denilmişdir. Pek yakınında bulunan Zeyrek Camii ile Zeyrek Yokuşuna nispetle “Zeyrek Çinili Hamamı” adını da taşımışdır. 1934 Beleıiye Şehir Rehberine göre Fâtih Kazâsının merkez nâhiyesinde Kırkçeşme Mahallesinde, İtfaiye Caddesinde, bu caddenin Çinilihamam sokağı ile teşkil ettiği kavuşak köşesindedir (Pafta 6, mahalle numarası 64). Adı geçen rehberin tanziminden önce İtfâiye Caddesi “Çinilihamam Caddesi” adını taşımakta, Çinilihamam Sokağının adı da “Külhan Sokağı” idi. Büyük çifte hamamın her iki kısmının kapuları İtfaiye Caddesi üzerindedir. Yapı tarihi kesin olarak tesbit edilemedi, 1534 ile 1546 arasındadır; inşâsı biterek halka açıldığında o devrin ünlü şairlerinden Hâyâli Bey tarafında su beyit ile övülmüşdür: Hatâyi nâzenînlerle nigâristânı çinî nider Âçılalıdan berû Hammâmı Hayreddin Pâşânın. Barbaros Hayreddin Paşanın...

İstanbulun büyük çifte hamamlarından biri, on altıncı asır türk hamam yapısı sanatının şah eserlerinden, Koca Mimar Sinanın meşhur büyük eserlerinden; Barbaros Hayreddin Paşa tarafından Beşiktaşdaki türbesi ile medresesinin evkaafı arasında yaptırılmış olub “Hayreddin Paşa Hamamı” ve “Kaptanpaşa Hamamı” isimleri ile de anılır; semtin eski adı “Tezgâhçılar” dır; bu meşhur hamama yakın bir geçmişe kadar halk ağzında semte nispetle “Tezgâhçılar Hamamı” da denilmişdir. Pek yakınında bulunan Zeyrek Camii ile Zeyrek Yokuşuna nispetle “Zeyrek Çinili Hamamı” adını da taşımışdır. 1934 Beleıiye Şehir Rehberine göre Fâtih Kazâsının merkez nâhiyesinde Kırkçeşme Mahallesinde, İtfaiye Caddesinde, bu caddenin Çinilihamam sokağı ile teşkil ettiği kavuşak köşesindedir (Pafta 6, mahalle numarası 64). Adı geçen rehberin tanziminden önce İtfâiye Caddesi “Çinilihamam Caddesi” adını taşımakta, Çinilihamam Sokağının adı da “Külhan Sokağı” idi. Büyük çifte hamamın her iki kısmının kapuları İtfaiye Caddesi üzerindedir. Yapı tarihi kesin olarak tesbit edilemedi, 1534 ile 1546 arasındadır; inşâsı biterek halka açıldığında o devrin ünlü şairlerinden Hâyâli Bey tarafında su beyit ile övülmüşdür: Hatâyi nâzenînlerle nigâristânı çinî nider Âçılalıdan berû Hammâmı Hayreddin Pâşânın. Barbaros Hayreddin Paşanın serveti Mimar Sinanın Sanatı ile birleşince bu büyük hamamın “Çinili” adı hususî bir kıymet, alır, öyle tahmin ediyoruz ki Zeyrek Çinili Hamamının büyük camekânının duvarları, içerde sofalar ve halvetler 16.asrın en nefis İznik çinileri ile kaplı idi. Hamam, “Yedinci ve Sekizinci Cibâli Yangınları” denilen iki büyük ateş âfeti geçirmişdir. H.13 ramazan 1196 (22 ağustos 1782) yedinci büyük Cibâli yangını üzerine devrin kalem sâhiblerinden Selânikli Ahmed Atâ Bey yazdığı makaalede : “... âteşi âlevgir cânibi Zeyreke resîde olub cevânibinde vâki ebmiye ve cevâ mi ve sâireyi bilkülliye zîrü zeber ve zirvesinde kâin kâşâneye sirâyet ve derûnuna dühul itdikte kaabili hararet olmamakla silüb süpürüb yemininde vâki Çinili Hamama girüp ve yesârında vâki değirmen sokaklarını döne döne yakub...” diyor. (B. Cibâli Yangınları, Cid 7, Sayfa 3557). Bu yangından sonra askerî saraçhâne olarak kullanılan Çinili Hamam 51 sene sonra ikinci büyük bir ateş âfeti görmüş, hicrî 1249 yılı rebiülâhirinin 14 üncü Cuma günü (1 temmuz 1833) öğleden az sonra Cibâli Kapusu civârında Tüfenkhâneden çıkan ve İstanbul şehrinin yarısı kadar mahalleleri yakub kül eden sekizinci büyük Cibâli Yangınında yanmış (B.: Cibâli Yangınları, Cild 7, Sayfa 3559), ve bir müddet muattal kalmışdır. Bu yangında ve yagından sonra muattal kaldığı zaman içindedir ki, hamamı tezyin eden nefis çiniler kısmen harab olmuş, kısmen çalınmışdır. 1833-1850 arasında yine kesin olarak tesbit edemediğimiz bir tarihde Çinili Hamam Ali Bey adında zâtin eliyle tecdiden tamir edilerek İstanbul halkına açılmışdır. Bu son tâmir üzerine devrin âdetince halk şâiri tarafından hamam için bir medhiye yazılmışdır ki, şudur: Reşk ider hüsnüne Kasrı Havernak Hünkâra lâyık bu germâbe elhak. Çinili Hamamdır şânı şöhreti Şehrî dilberâna açmışdır kucak On nefer dellâki pâkü pâkize Gülgûn fûtelerle şehlevend çıplak Kimi humret üzre yâ siyeh çerde Kimi ham gümüşden beyoğlundan ak Cümlesinde tamam olmuş nezâket Pîr aşkına muhken basmışlar ayak Âlî câmekânı gaayet dilküşâ Halvet sofalarda başkaca revnak Hizmete geldikde bir perî peyker Cennet kaçkunundur sankim ol uşak. Bir giren içerû çıkmak istemez Cânü dil sohbeti âteşden sıcak Pâkü pâkizedir çamaşur bisât Boğçalarda bilem sırmalı saçak Buyurun efendim buhurun ağâm İstanbula mahsus bu hamam ancak Ger sual idersen hayrat sâhibin Kaptan pâşâ çekmiş kubbeye sancak Barbaros Hayreddin Gaazi vakfıdır Olmuşdu herîki kebirde ihrak Bu kerre Ali Bey tecdîden tâmir Eyleyüb nâmını ikbaa kıldı bak. Çinili Hamamı ihyâ eden Ali Beyin kim olduğunu tesbit edemedik; bilinen, 1833 yangınından sonra meşhur hamamın “bil icâreteyn tasarruf” adı verilen şer’î hîle ile satılarak vakıf milk iken şahıs malı hâline gelmiş olmasıdır (B.: Bil icâreteyn Tasarruf, cild 5, sayfa 2777). Ali Beyin, yarım asır kadar mîrî saraçhâne olarak kullanılmış hamamı, geçirdiği ikinci büyük yangından sonra satın alan zât olduğu tahmin edilebilir. Recâmız üzerine İstanbul Belediyesi istatistik müdür muavini sayın Orhan Erdenen’in delâleti ile gördüğümüz iki tapu senedinden öğreniliyor ki hicrî 1299 yılında (m.1881-1882) Çinili Hamamın yarıya yakın bir hissesi Ragıp kızı Hacı Ayşe Sıdıka Hanımın Söylemezoğlu Osman Ağaya olan borcu karşılığı, Osman Ağanın vefatından sonra zevcesi Emine Hâtun ile kızı Alime Hâtuna 1000 altun karşılığı intikaal etmişdir. 16 Kânunuevvel 1306 (milâdi 28 Aralık 1890) tarihli Sabah Gazetesinde görülen bir ilândan da Zeyrek Yokuşu başındaki Çifte Çinili Hamamın sahibi olan Halvetî şeyhlerinden Mehmed Tevfik Efendinin ölümü üzerine oğlu Süleyman Vehbi Efendinin dörtde 1,5 hissesini satışa çıkardığı öğreniliyor. Hamam 1833 den sonra sahib değişdire gelerek nihaye 1939 da Hafikli Gödeloğlu Halil Ağazâde Bay Mehmed Gödel ile kardeşi Osman Gödel ve Bayan Ayşe Müstesnâya intikaal etmişdir; üç ortak arasından Mehmed Gödel, 1964 yılında hamamın aynı zamanda müsteciri olarak yirmibeş yıldanberi Çinili Hamamı işlete gelmekte idi. Çinili Hamam 1943 de ve 1964 de bu İstanbul Ansiklopedisi adına bilhassa ziyâret edilmişdir. Aşağıdaki notlar u iki ziyâret sonunda tesbit edilmişdir. Öyle tahmin ediyoruz ki, hamamın erkekler kısmının giriş kapusu önünde büyük bir tonos-kemer bulunuyordu (Menderes imârında kör kazma kurbanı olub yıkdırılmış büyük Aksaray Muradpaşa Hamamında olduğu gibi); geçirdiği iki büyük yangında çökmüş, yahut 1833 den sonra tecdîden tâmirinde kaldırılmışdır; veyâhud ki, Ayasofya Hamamında olduğu gibi, bu kapunun önü mermer sütunlu, kemerli, kubbeli bir revak ile bezenmişdi. 1943 de bir ahşab direk üzerine atılmış ahşab saçak ve o saçak altının bir kısmını dolduran bir ahşab odacık bulunuyordu, ve hamama saçak altında, sokakdan demir parmaklıkla ayrılmış küçük bir taşlıkdan düz ayak giriliyordu. 1964 de bu medhal biraz değişmiş görüldü; saçak altının öbür tarafına da beton bir odacık yapılmış, giriş yeri dar bir geçid şekline konmuş, hamam önündeki cadde seviyesi de haylice yükselmiş, hamama, altı basamak bir taş merdivenle inilerek girilmektedir. Büyük bir kubb ile örtülmüş camekânın etrâfına, üstdekilere ahşab bir merdivenle çıkılır iki katlı ahşab soyunma odacıkları, locacıkları yapılmışdır. Camekânın asıl yapısındaki mermer peyke sedleri bu ahşab odacıkların altında kalmışdır. İstanbul hamalarında camekânların ferahlığını kaybettiren böyle tek veya iki katlı ahşab soyunma odaları geçen asırdan kalma bir bid’attir. Camekânın tam ortasında yekpâre mermerden dört köşeli ve fıskiyeli bir havuz vardır; hamamın müstahdemleri ağğında “İran Şâhının hediyesi imiş” diye bir lâf dolaşa gelmişdir.Bu havuz, geçen asır işi olub 1833 den sonraki tâmirde konmuşdur. Soğukluğa açılan kapunun sol tarafındaki çeşmenin mermer ayna taşı da böyledir. Aynı kapunun sağında, duvarın küçük bir kısmında görülen çiniler sonradan konmuşa benzer. Tahminimize göre zeminden en az bir metre yüksekliğe kadar camekânnın, soğukluğun ve harârenin (iç sofa ve halvetlerin) duvarlarını tezyin eden ve hamamam Çinili Hamam ismini verdirten onaltıncı asrın müstesnâ güzellikdeki İznik çinilerinden hiçbiri kalmamışdır; yangınlardan sonra, belki de daha önceleri yok olmuş, çok muhtemeldir ki çalınmışlardır. Hamam adını veren güzel çinilerden harârede (sofa-halvet asıl yıkanma yerinde) ancak onüç parça eser kalmışdır ki, aşağıda kaydedeceğiz. Soğukluk bir tonos ile örtülmüşdür, sağ tarafda bir kapu-geçid ile bağlanmış ayak yolları ile bir tahâret hücresi vardır. Harâre dört köşede dört halvet ile halvetler arasında üç sofadan mürekkebdir. Halvetler birer küçük kubbe, sofalar birer besik kubbe, göbek taşının üstü orta kısım da bir büyük kubbe ile örtülmüşdür. Sofalar da orta sathından dantelli birer kemerle ayrılmışdır. Soğuklukdan harâreye giriliğinde, hemen solda bir kurna, dört halvette üçer, ve üç sofada da üçer kurna olmak üzere Çinili Hamamın erkekler kısmı 22 kurnadır. Halvet kapularının iki yanında birer niş (duvara oyulmuş hücre) ve bu nişlerin üstünde de müstakil şeklinde, hamama adı veren çinilerden kalma birer çini plâk bulunmaktadır, her plâkda bir mısra, ve dolayısı ile her halvet kapusunda bir beyit olmak üzere, mavi zemin üzerine beyaz ile tâlik hat ile iki kıtalık farsca bir hamâmiy yazılmıştır. Şiir soğuklukdan girildiğine göre şöyle başlar ve devam eder; Soldaki halvet kapusunda; Sifîdee-dem ki şod ez hâne azmi hammameş Hezar dilşode şod hâki reh be-her kâmeş. Tercemesi : Sabah vakti evinden hamama gittiğinde her adımında binlerce âşık onun yol (ayağı) toprağı olmuşdur. Sağdaki halvet kapusunda Teneş ço nukrei hâm-ü merâ be müflisi ûr Girifte kîse be-kef behr-i nukrei hâmeş. Tercemesi : Onun teni gümüş gibi ben müflis ve çıplak da onun ham gümüş misâli teni için eline kese almış. Karşıda sağdaki halvet kapusunda; Sahnı hammam hem ço firdevsest Gerçi banyâdi ust ez gil-o hişt Tercemesi : Hamam sahnı cennet gibidir, her ne kadar çamur ve tuğladan yapılmış ise de, Karşıda soldaki halvet kapusunda Hûb rûyan der-u ço gilmânend Futehâ por zi ziiehâyı behişt. Tercemesi : Orada güzel yüzlüler gilman gibidir. Futalar cennet kaçkınları ile dolu. Hamamın eski güzel İznik çinilerinden yadigâr olarak halvet kapularının üstlerinde ve biri de orta sofanın duvarı göbeğinde olmak üzere altı köşeli birer çini madalyon vardır. İtfâiye Caddesiyle Zeyreke doğru inilirken kadınlar hamamını geçince sağ kolda görülen arsa, hamamın eski odun avlusunun yeridir. Burada hamamın soğuk su haznesi önünde halen bir araba tâmircisinin işgal ettiği dükânımsı yerde, hamamın artık kullanılamayan eski bostan kuyusu bulunmaktadır. Malûmdur ki, eskiden İstanbulun büyük çarşı hamamlarının hepsinde bir kuyu bulunur, hamamın su ihtiyacı, bu kuyulara kurulan bostan dolapları ile temin edilirdi. Çinili Hamamın dolab beygirlerinin âhırı da orada bulunmakta idi, ahır mevcud değildir. Çinili Hamamın son derece şâyânı dikkat olan bir yeri de, sıcak hazne önündeki külhanı ile bilhassa külhan odalarıdır. Asırlar boyunca İstanbulun külhanbeylerine mesken olmuş bu külhan odaları tipik karakterini hiç bozulmamış olarak muhafaza etmektedir; İstanbul tarihi için dikkatle gerekir kanaatindeyiz (B.: Külhan Odaları; Külhanbeyleri). 1964 de Çinili Hamamda 2 natır, 2 dellâk, 1 pabuççu, 1 külhancı, ceman 6 nefer hamam uşağı çalışmakda idi. Bu tarihî güzel hamamda gördüğümüz hain ve çirkin bir bid’at, kalaylı ve pırıl pırıl bakır hamam taslarının yerine, rengârenk türedi plâstik tasların kullanılmaya başlamış olmasıdır; hiç tereddüd etmeden kaydedelim, çarşı hamamlarımızda plâstik hamam taslarının kullanılması medenî bir tedennidir. Kaldı ki, o pırıl pırıl bakır tasların madenî asâletinin yanında, hamam kubbelerinde tın tın akseden bir müzikal şiiriyeti vardı. Zeyrekde Çinili Hamam (Resim: Nezih) Zeyrekde Çinili Hamam (Plan: Heinrick Gluck) Zeyrek Çinili Hamamında giriş kapusu, 1945 (Resim: Nezih ) Zeyrek Çinili Hamamının arkadan görünüşü (Resim : Nezih) Zeyrek Çinili Hamamında camekân (Resim: Sabiha Bozcalı)