Maarif târihimizce çok parlak bir mâzisi olan, memleketimize büyük hizmetlerde bulunmuş pek seçkin simâlar yetişdirmiş olan, zamanımızda da İstanbulun büyük irfan ocaklarından biri olan Dârüşşefaka Lisesinin kurulmasına yol açmış bir mektebdir; Cemiyeti Tedriseyi İslâmiye tarafından 1864 senesinde Beyazıdda açılmış bir mektebdir. Aşağıdaki satırları Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiyenin 1927 de neşrettiği “Dârüşşefaka, Türkiyede İlk Halk Mektebi” isimli tarihçeden alıyoruz: “Cemiyetin kuruluşu o tarihlerde Dâirei Askeriye ruznamçecisi Yusuf Ziya Beyin (sonra maliye nâzırı Yusuf Ziya Paşa) teşvik ve delâleti ile olmuşdur. O zamanlar Aksarayda Sofular Mahallesinde oturan Yusuf Ziya Bey, komşusu Muhtar Bey (Gazi Ahmed Muhtar Paşa) ve Tevfik Bey (Vidinli Tevfik Paşa) ile geceleri buluşdukça islâm unsurunun terakki ve tekâmülünü düşünürlermiş. Yusuf Ziya Bey her gün Bayazıddaki Dâireyi Askeriyeye giderken sabahları esnaf çıraklarının Büyük Kapalı Çarşı açılıncaya kadar çarşı kapusu önlerinde, kahvehâne ve çaycı dükkânlarında boşu boşuna vakit geçirdiklerini görerek onlara şu kısa zamanda bir az okuma yazma ile hesab ve bâzı içtimâî esaslar öğretmek emeline düşer ve bu fikrini arkadaşlarına da açarak onların da iştirâkı ile “Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiye” nâmı ile bir cemiyet teşkil etmişlerd...

Maarif târihimizce çok parlak bir mâzisi olan, memleketimize büyük hizmetlerde bulunmuş pek seçkin simâlar yetişdirmiş olan, zamanımızda da İstanbulun büyük irfan ocaklarından biri olan Dârüşşefaka Lisesinin kurulmasına yol açmış bir mektebdir; Cemiyeti Tedriseyi İslâmiye tarafından 1864 senesinde Beyazıdda açılmış bir mektebdir. Aşağıdaki satırları Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiyenin 1927 de neşrettiği “Dârüşşefaka, Türkiyede İlk Halk Mektebi” isimli tarihçeden alıyoruz: “Cemiyetin kuruluşu o tarihlerde Dâirei Askeriye ruznamçecisi Yusuf Ziya Beyin (sonra maliye nâzırı Yusuf Ziya Paşa) teşvik ve delâleti ile olmuşdur. O zamanlar Aksarayda Sofular Mahallesinde oturan Yusuf Ziya Bey, komşusu Muhtar Bey (Gazi Ahmed Muhtar Paşa) ve Tevfik Bey (Vidinli Tevfik Paşa) ile geceleri buluşdukça islâm unsurunun terakki ve tekâmülünü düşünürlermiş. Yusuf Ziya Bey her gün Bayazıddaki Dâireyi Askeriyeye giderken sabahları esnaf çıraklarının Büyük Kapalı Çarşı açılıncaya kadar çarşı kapusu önlerinde, kahvehâne ve çaycı dükkânlarında boşu boşuna vakit geçirdiklerini görerek onlara şu kısa zamanda bir az okuma yazma ile hesab ve bâzı içtimâî esaslar öğretmek emeline düşer ve bu fikrini arkadaşlarına da açarak onların da iştirâkı ile “Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiye” nâmı ile bir cemiyet teşkil etmişlerdir. “Yusuf Ziya Bey Bayazıdda Simkeşhâne dâhilindeki Vâlide Emetulah Kadın Mektebi binâsını kendi hesâbına tamir ettirerek tedrisatın başlamasını bir an evvel temin etti. “Cemiyetin kuruluşunu ve çırak mektebinin açılışını 12 nisan 1280 (24 nisan 1864) tarihli Tasviri âfkâr Gazetesi şöyle yazmışdır: “Esbâbı zârûriyeye mebni vaktiyle okuyub yazmaya muvaffak olamayan her sınıf ehâlii müslimeye akaaidi diniyeyi tâlim ile az vakitde mektub, sened ve evrâkı sâireyi kıraat ve tahrir idecek mertebe tahsil ettirmek niyeti hayriyesi ile ve Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiye nâmı ile bir cemiyet teşekkül etmiştir. Dersler esnaf ve sâireye teshilâta medâr olmak üzere Çarşının küşâdından ve iş zamanından evvel verilecekdir. Mektebe devâm edecek şâkirdânın kâffesine ders kitabları ile yazı kâğıdları gibi mühimâtı tahsiliye Cemiyet tarafından meccânen verilecekdir.” “Vâlide Mektebinin tedrisat hususunda gösterdiği muvaffakiyet az zaman içinde islâm ve hıristiyan çıraklar ile Bâbıseraskeriye vesâir devlet dâirelerine devam eden kalem efendileri arasında o derece rağbet uyandırdı ki dershâne talebeyi istiâb edemediğinden Aksaray semtinde bir şube açmak zarureti hâsıl oldu. “Cemiyetin âzâsı da gittikçe çoğaldı; ileri için ümidler kuvvetlenince çırak mektebleri tedrisâtına devam olunmakla beraber ayrıca esaslı bir mekteb tesisi de düşünüldü. Cemiyetin asıl maksadı islâm unsurunun maarifde terâkkisini temin olduğundan gerek çırak mekteblerinin ve gerek yeni açılacak mektebin islâm çocuklarına hasrı esâsı kabul edildi. “Çırak Mekteblerinde 1281 (1865) de başlayan tedrisat 1290 (1874) tarihine kadar devam etmişdir. Simkeşhânedeki Valide mektebinde açılan Çırak Mektebi, Cemiyetin faaliyetini, başarısını çekemeyen maarif nâzırı Münif Paşanın emri ile mekteb binâsının cemiyetin elinden alınması yüzünden kapandı. “Çırak Mektebinin, mekteb levâzımı ve kitablar da dahil her şeyi meccâni idi ve mekteb üç sınıf üzerine kurulmuşdu. Sınıfların ders programları şöyle tertib edilmişdi: “Birinci sınıf; Pazartesi ve perşenbe günleri, Çarşı açılmadan – Elifbe, Yazı, İlmihal, Kur’an, Malûmâtı nâfia (Faydalı bilgiler). “İkinci sınıf; Pazartesi ve perşenbe günleri, Çarşı açılmadan – İmlâ, yazı, Kavâidi Osmaniye (Türkçe gramer). “Üçüncü sınıfı; Salı ve cumartesi günleri resmî dâireler açılmadan – Hesab, kitâbet (kompozisyon), Hendese, Coğrafiya. “1865 de, ilk sene 539 çırak derse başladı, 350 si muvaffak oldu; 1866 da, ikinci sene 590 çırak derse başladı, 373 ü muvaffak oldu (B.: Yusuf Ziya Paşa; Ahmed Muhtar Paşa, Gazi; Tevfik Paşa, Vidinli, Naki Efendi, Ali; Cemiyeti Tedrisiyei İslâmiye; Dârüşşefaka). “1908 de Meşrûtiyetin ilânı üzerine Dârüşşefaka mezunları İstanbulda bir cemiyet kurdular, feyz aldıkları irfan ocağının tesisine sebep olmuş Çırak Mektebi’ni ihyâ ederek şükran borçlarını ödemek istediler. Tahsilsiz kalmış esnaf çırakları meccânen okutmak bir gece dershâneyi açmaya karar verdiler. Binâ olarak Yeni Câmii civârında Çiçek Pazarındaki metrûk Taş Mektebi seçdiler; bu mekteb binâsı hicri 1182 (1768-1769) da Mutfakemini Haseki İbrahim Ağa tarafından yapdırılmışdı. O zaman İstanbul maarif müdürü olan Prof. Ali Reşad Beyin de gayretli delâleti ile binâ Evkaf Müdürlüğü tarafından Dârüşşefaka Mezunları Cemiyetine teslim edildi ve gereken tâmir yapıldıktan sonra Çırak Mektebi Çiçekpazarında ihyâ edildi ve mekteb 14 şubat 1325 (26 şubat 1909) de Darüşşefaka ikinci devre, 1882 mezunlarından büyük matematik bilgini Salih Zeki beyin bir hitâbesi ile açıldı ve sözünü şöyle bitirdi: “... Dârüşşefakanın âguşunda bikes olarak yetişmiş bu gayretli çocuklar, yirmi yedi sene evvel ben de onlardan biriydim, büyük babaları Yusuf Ziya Paşanın yolundan gidiyorlar; Çiçek Pazarında, bir zamanlar tedrisâtın intizâmı ile şöhret bulan ve sonra kömür deposu olan mektebi alarak bin müşkilât ile tâmir ettirmişler. Burada esnaf çocuklarına okumak, yazmak ve biraz hesab yapmak, defter tutmak gibi kendilerine lâzım olan şeyleri öğretecekler. Resmi küşâdına bu ağabeylerini çağırdılar. Dâvetnâmeyi okur okumaz kendimi tutamadım, ağladım. Zaman ne olursa olsun kadirşinasdır; bir gün olur ki bir avuç yetimin hizmeti de takdir edilir...” Çiçek Pazarındaki Çırak Mektebi Dârüşşefaka Mezunları tarafından dört sene (1325-1328=1909-1912) idâre edildi. İtalya ile Trablusgarb Harbi, ardından Balkan Harbi çıkdı, Dârüşşefaka Mezunları Cemiyeti dağıldı; Çırak Mektebini idâre etmek için yine Dârüşşefaka mezunlarından mürekkep bir Çırak Mektebleri Cemiyeti Tedrisiyesi kuruldu; Çiçek Pazarındaki mekteb 1927 yılına kadar getirildi. 18 senelik bu ikinci devrinde Çırak Mektebinde okutulan evlâdı vatan sayısı şudur: 1909 da ? 1910 “ ? 1911 “ ? 1912 “ 140 1913 “ 100 1914 “ 80 1915 “ 95 1916 “ 110 1917 “ 120 1918 “ 87 1919 “ 62 1920 “ 87 1921 “ 104 1922 “ 79 1923 “ 60 1924 “ 73 1925 “ 86 1926 “ 75 1358 “Cemiyetin ve Mektebin masrafları Cemiyet âzâlarının verdikleri âidat ve Çiçek Pazarı Mektebinin bânisi Haseki İbrahim Ağanın torunlarından Hüseyin Beyin her ay verdiği 500 kuruşla kapatılıyordu; İstanbul Vilâyeti Maarif Encümeni ile İstanbul Şehiremâneti (Belediyesi) de sık sık yardımda bulunuyordu. 1926 da Cumhuriyet Halk Partisi yardım elini uzattı ve her sene Çırak Mektebleri Cemiyetine 120 lira vermeyi taahhüd etti.” Bu maddeyi yazmak için müracaat ettiğimiz kaynak, yukarda kaydettik, 1927 de basılmışdır. O tarihten sonra Çırak Mektebinin durumu hakkında bilgi edinemedik. Lâtin asıllı türk harflerinin kabulü ve Cumhuriyet Maarifinin ilk tahsil mecburiyeti üzerinde sıkı tâkibi bir Çırak Mektebinin devâmı lüzumu kaldırmış olacakdır.