Boğaziçinde Çengelköyünde deniz kenarında, İstanbulun en ulu, en azametli çınar ağaçlarından birinin altındadır; halk ağzında o ağaca nisbetle anıla gelmişdir; Hadikatül Cevâmi isimlendirmeden “Çengel Kariyesi Mescidi” maddesi içinde şu satırlar ile bahsediyor; “Mezkûr Çengel Kariyesi İskelesinde Kapdânıderyâ Abdullah Paşa dahi 1234 senesinde (1818–1819) cemii levâzımâtı mükemmel olarak bir camii şerif binâsına muvaffak olmuşdur. Müşâriileyh kariye mezbûre ehâlisinden bir kimsenin oğlu olub, 1238 seferinde (1822) sadrıâzam olmuş, aynı yıl içinde azledilip İzmit’de vefat etmişdir; ismi Hamdullah olub, Abdullah denmekle şöhret bulmuşdur.” (B.: Abdullah Paşa, Deli; cild 1, sayfa 50). Son cemaat yeri ve kadınlar mahfili, müezzin maksûresi olmayan, âdetâ genişçe bir oda hâlinde küçük bir camidir; müstakil plânlı olub, dört kâgir duvar üzerine çekilmiş kiremit örtülü ahşab bir çatıdan ibârettir; bodur ahşab minaresi çatının bir köşesine kondurulmuş olub 1964 temmuzunda filiz yeşiline boyanmış bulunuyordu. Ulu çınarın ulu dallarının altı bir meydancık olub mescidin bu meydancığa açılan kapusundan hemen ibâdet sahnına girilir, en geride ahşab bir sed üstü müezzin maksûresi hizmetini görür. Camiin meydana bakan cebhesinin bir köşesinde klâsik üslûbda kitâbesiz bir akarçeşme ile cami kapus...

Boğaziçinde Çengelköyünde deniz kenarında, İstanbulun en ulu, en azametli çınar ağaçlarından birinin altındadır; halk ağzında o ağaca nisbetle anıla gelmişdir; Hadikatül Cevâmi isimlendirmeden “Çengel Kariyesi Mescidi” maddesi içinde şu satırlar ile bahsediyor; “Mezkûr Çengel Kariyesi İskelesinde Kapdânıderyâ Abdullah Paşa dahi 1234 senesinde (1818–1819) cemii levâzımâtı mükemmel olarak bir camii şerif binâsına muvaffak olmuşdur. Müşâriileyh kariye mezbûre ehâlisinden bir kimsenin oğlu olub, 1238 seferinde (1822) sadrıâzam olmuş, aynı yıl içinde azledilip İzmit’de vefat etmişdir; ismi Hamdullah olub, Abdullah denmekle şöhret bulmuşdur.” (B.: Abdullah Paşa, Deli; cild 1, sayfa 50). Son cemaat yeri ve kadınlar mahfili, müezzin maksûresi olmayan, âdetâ genişçe bir oda hâlinde küçük bir camidir; müstakil plânlı olub, dört kâgir duvar üzerine çekilmiş kiremit örtülü ahşab bir çatıdan ibârettir; bodur ahşab minaresi çatının bir köşesine kondurulmuş olub 1964 temmuzunda filiz yeşiline boyanmış bulunuyordu. Ulu çınarın ulu dallarının altı bir meydancık olub mescidin bu meydancığa açılan kapusundan hemen ibâdet sahnına girilir, en geride ahşab bir sed üstü müezzin maksûresi hizmetini görür. Camiin meydana bakan cebhesinin bir köşesinde klâsik üslûbda kitâbesiz bir akarçeşme ile cami kapusu arasına da beş adet abdest musluğu konmuşdur. Kapudan girilince, hemen soldan iki küçük ahşab merdivenle minâreye çıkılı ki bu merdivenlerden ikincisi şâkuuli denilecek kadar gaayetle dik konmuş çubuk basamaklı bir merdivendir. Gaayetle şirin, çok temiz ve aydınlık olan bu camicik 1963 yılında halkdan toplanan bir para ile tâmir görmüş olub kapusunu da bir marangoz para almadan yapmışdır. Meydancığın yalı kenarında bir iskele vardır ki Çengelköyünün eski pazar kayığı iskelesidir, çınar altı da, birkaç masa ve iskemleler konularak hemen oracıkda bulunan bir kahvehânenin bağçesi haline gelmişdir. Çengelköyü’nün meşhur bostanlarının mahsulleri İstanbul pazarına bu iskeleden kalkan motorlu kayıklarla nakledilir; kahvehâne de bağçıvanlarla kayıkçıların meşveret, iş sohbet ve münâkaşası yeri olmuşdur. Çınarlı Cami köy içinden görülmez, küçük kapısı ve bodur minâresi ile bir sıra dükkânın ardına kalmışdır; meydancığa, dolayısile camie iki aralık sokakdan gidilir ki isimleri Çınarlı Cami Sokağı ve Pazar Kayığı Sokağıdır; kabataş döşeli ve bozuk, bir araba ancak geçebilecek genişliktedir. Ulu çınarın ufkî uzanmış ağaçlar halindeki kırılıp düşmemeleri için müteaddit kalın kazıklar üzerine alınmışdır. Camiin deniz tarafından, o ulu çınar arkasında, filiz yeşili bodur minâresi kırmızı kiremidli çatısı bir köşesindeki çeşme ile görünüşü pek şirin, pek güzeldir.Bu pitoresk levhayı, meydancığın bir kenarını dolduran kırmızı aşı boyalı eski bir ahşab yalı tamamlar; bu yalı en az cami ile yaşıddır, Deli Abdullah Paşanın hattâ daha belki de babası Yalnızkürek Ali Dayının yalısıdır; Zamanımızda Pazarkayığı İskelesi diye anılan iskele, Şirketi Hayriye vapur iskelesi yapılmadan köyün asıl iskelesi idi; 1814– 1815 arasında tanzim edilmiş bir bostancıbaşı defterinde (B.: Bostancıbaşı Defterleri, cild 6, sayfa 2979), ki Abdullah Paşanın bostancıbaşı zamanına rastlar, Çengelköyü iskelesi civârı Vaniköy’ünden gelindiğine göre şöyle tesbit edilmiştir: “... Kapuçuhadarı Ömer Efendi yalısı yanında Çengel Kariyesi İskelesi - yanında serâpâ kahve dükkânları– yanında Bostancıbaşı Abdullah Ağanın yalısı...”. Bu defterin tanziminden üç dört sene sonra (1818-1819) Abdullah Ağa (Paşa) yalısının hemen yanı başında minyatür camiini yaptırmışdır. Artık tek benzeri kalmamış büyük tarihî yalının devlet mülkiyetine alınarak, avâmî tâbirle “şeytan kulağına kurşun” barbar yıkıcı pençesine düşmekden kurtarılması gerekdir. Çengelköyündeki ulu çınar ile Çınar Camii merhum ressam Nazmi Daya’nın en güzel tablosunun konusu olmuşdur, bu tablo hâlen, bu Ansiklopedilerin klişelerini yapan Gabriyel Usta Karafilyanın elindedir. Çengelköyü’nde Çınarlı Cami (Resim : Ömer Tel)