Dilimize çeşme kelimesi farsça göz mânasına “çeşm”den gelmiştir. Köy ve kır yollarında oluğundan devamlı sular akan çeşmelere söz dışı bırakılırsa umumiyetle çeşme yapılarında başlıca unsurlar şunlardır: 1 – Gelen suyun biriktirdiği dört duvarla örülmüş bir su haznesi; 2 – Ön tarafına gelen yüzlerinde musluğundan ve su kaplardan taşan suların etrafı ıslatmaması için bir tekne; 3 – Teknenin iki yanında su kaplarını koymak için birer sed (zenk taşı); 4– Üzerine musluk – lüle yerleşdirilen ayna taşı; 5 – Ayna taşının üst kısmı ekseriya bir kemerle çevrilmiştir; 6 – Kemerin üstünde çeşmeyi yaptıranın hayrâtını ve suyunu öven mermer bir kitâbe taşı bulunur; 7 – Çeşmelerin ekserisinin üstünde suya gelenleri yağmurdan korumak için bir de saçak konulmuştur. İstanbul çeşmelerinin benzerlerini Selçuk mimarisinin Anadolu’daki kalıntıları arasında da görmek kabildir. Yalnız onlardaki fazla süsü Osmanlı türkleri sâdeleştirerek daha güzelleştirmişlerdir. Türk’lerde çeşmeler, bir medresenin, bir camiin inşasında olduğu gibi, kendine has bir tarz ve üslûp içinde ve devrinin tezyinâtına göre yapılmışdır. Bundan dolayı İstanbul çeşmeleri içinde Türk mimarîsinin çeşiştli devirlerine aid bir çok zarif ve sanatkârane yapılmış eserler mevcuddur. Lâle devri ve sonraki mimarî devirlerde, Türk süsleme sa...

Dilimize çeşme kelimesi farsça göz mânasına “çeşm”den gelmiştir. Köy ve kır yollarında oluğundan devamlı sular akan çeşmelere söz dışı bırakılırsa umumiyetle çeşme yapılarında başlıca unsurlar şunlardır: 1 – Gelen suyun biriktirdiği dört duvarla örülmüş bir su haznesi; 2 – Ön tarafına gelen yüzlerinde musluğundan ve su kaplardan taşan suların etrafı ıslatmaması için bir tekne; 3 – Teknenin iki yanında su kaplarını koymak için birer sed (zenk taşı); 4– Üzerine musluk – lüle yerleşdirilen ayna taşı; 5 – Ayna taşının üst kısmı ekseriya bir kemerle çevrilmiştir; 6 – Kemerin üstünde çeşmeyi yaptıranın hayrâtını ve suyunu öven mermer bir kitâbe taşı bulunur; 7 – Çeşmelerin ekserisinin üstünde suya gelenleri yağmurdan korumak için bir de saçak konulmuştur. İstanbul çeşmelerinin benzerlerini Selçuk mimarisinin Anadolu’daki kalıntıları arasında da görmek kabildir. Yalnız onlardaki fazla süsü Osmanlı türkleri sâdeleştirerek daha güzelleştirmişlerdir. Türk’lerde çeşmeler, bir medresenin, bir camiin inşasında olduğu gibi, kendine has bir tarz ve üslûp içinde ve devrinin tezyinâtına göre yapılmışdır. Bundan dolayı İstanbul çeşmeleri içinde Türk mimarîsinin çeşiştli devirlerine aid bir çok zarif ve sanatkârane yapılmış eserler mevcuddur. Lâle devri ve sonraki mimarî devirlerde, Türk süsleme sanatından taş üstüne işlemeciliğin İstanbul çeşmelerinin cepheleri üzerinde önemli bir yer almış olduğu görülür. Bu süsleme ile sanki taslarından su içenlerine, başlarını biraz da şükran hislerile yukarı kaldırdıklarında, sap sap nârin filizlerin, kıvrık yaprakların, demet demet çiçeklerin, tabak tabak yemişlerin temâşâsı ile ayrıca içlerine ferahlık verilmek istenilmiş gibidir. İstanbul çeşmeleri arasında ayrıca zarif sebiller ile de bezenmiş büyük muhteşem meydan çeşmeleri müstesnâ birer yer alır. Türk mimarîsinde Ampir devrinde Avrupa’ya benzeyiş istekleri içinde İstanbul çeşmelerinin yapılarında da büyük değişiklikler olmuşdur; 20–25 yıl evvel Beşiktaş’ta cadde üzerinde bulunan ve sonradan Topkapusu dışına nakil edilen Bezmiâlem Valde Sultan Çeşmesi bunlara en güzel örnekdir. Sadi Nâzım NİRVEN