Türkiye’de esâretin mevcud olduğu devirde uzun boylu, güçlü kuvvetli, beyaz enli, umumiyetle sarı veya açık kumral saçlı ve mâvi, bazân lâciverd gözlü, yüz çizgileri ile çok dilber ve vücud yapıları gayetle çâlâk, civelek olan çerkes kızları ve çerkes oğlanları, İstanbul Esir Pazarında dâimâ aranan câriyeler ve köleler olmuşdur. Kızlı oğlanlı bu güzel güzel gençler İstanbul saraylarında, konaklarında, yalılarında muhabbet oynaşlarına varıncaya kadar her çeşid hizmeti görmüşler, halayık, odalık, hanım, sultan, uşak, çubuklar, sîne bülbülü, damad olmuşlardır; kimi efendisi yoluna sadâkatle baş koymuş, kimi nankör çıkıp hanümân yıkmışdır. Çerkes köleler yalnız kibar ve rical kapularında değil, bâzı iş sahâlarında da makbûl bilinmiş, büyük oyuncu kolları kurmuş kol başılar Esir Pazarından satın aldıkları çerkes oğlanlarına rakıs öğreterek raksına reffârına doyum olmaz köçekler yetiştirmişlerdir. Evliya Çelebi onyedinci asır ortasındaki oyuncu kollarının namlı köçeklerinden bahsederken bir çok da çerkes delikanlısının adını veriyor. Aşağıdaki satırları o büyük yazardan alıyoruz: “(Çelebi Kolundan bahsederken) On nefer rakkaslarının en güzelleri Can Nemi, Şah, Zâlim Şah, Hurrem Şah, Fitne Şah, Yusuf Şahdır; hele bunlardan Mirza Şah bir Çerkes gulâmı idi ki hakkaa ki melekden de güzeldi...

Türkiye’de esâretin mevcud olduğu devirde uzun boylu, güçlü kuvvetli, beyaz enli, umumiyetle sarı veya açık kumral saçlı ve mâvi, bazân lâciverd gözlü, yüz çizgileri ile çok dilber ve vücud yapıları gayetle çâlâk, civelek olan çerkes kızları ve çerkes oğlanları, İstanbul Esir Pazarında dâimâ aranan câriyeler ve köleler olmuşdur. Kızlı oğlanlı bu güzel güzel gençler İstanbul saraylarında, konaklarında, yalılarında muhabbet oynaşlarına varıncaya kadar her çeşid hizmeti görmüşler, halayık, odalık, hanım, sultan, uşak, çubuklar, sîne bülbülü, damad olmuşlardır; kimi efendisi yoluna sadâkatle baş koymuş, kimi nankör çıkıp hanümân yıkmışdır. Çerkes köleler yalnız kibar ve rical kapularında değil, bâzı iş sahâlarında da makbûl bilinmiş, büyük oyuncu kolları kurmuş kol başılar Esir Pazarından satın aldıkları çerkes oğlanlarına rakıs öğreterek raksına reffârına doyum olmaz köçekler yetiştirmişlerdir. Evliya Çelebi onyedinci asır ortasındaki oyuncu kollarının namlı köçeklerinden bahsederken bir çok da çerkes delikanlısının adını veriyor. Aşağıdaki satırları o büyük yazardan alıyoruz: “(Çelebi Kolundan bahsederken) On nefer rakkaslarının en güzelleri Can Nemi, Şah, Zâlim Şah, Hurrem Şah, Fitne Şah, Yusuf Şahdır; hele bunlardan Mirza Şah bir Çerkes gulâmı idi ki hakkaa ki melekden de güzeldi. (Akîde Kolundan bahsederken) Süğlün Şah, Mahmud Şah, Çerkes Şah, Nazlı Yusuf gibi mehpâre civanları dîbâ ve şîb, zerbâf, zerdûz eteklikler ile meydanı muhabbetde tâvûsu Bağı İrem gibi cevelân ve reftâr ettiklerinde âdem dembeste olurdu.” Ricâl ve enginler tarafından aşırı derecede hürmet edilen, sevilen bir kimseye verilecek hediyelerin başında gaayetle mahbub bir çerkes köle, çerkes gulâmı gelirdi; Evliya Çelebi Seyahâtnâmesinin muhtelif yerlerinde hediye olarak aldığı çerkes köleleri kaydetmiştir. Geçen asırda yaşamış kalender meşreb şâirlerden Enderunlu Fâzıl Bey “Hûban Nâme” ve “Zenan Nâme” adlı iki uzun manzûmesinin içinde çerkes oğlanlarını ve kızlarını şöyle övüyor: Der Beyânı Hûbânu Çerkes Çerkesin dilberi müstesnâdır Gürcüden hüsn ile çok bâlâdır. Cezbei hüsnü melâhet vardır Âbı rûyinde letâfet vardır Çeşmi ebrûsi güzel demkeşdir Tâbeşi tal’at ile mahveştir. O semâhat ne ola hûyinde O beşâşet o behâ rûyinde Olmuş iken dahi abdi memlûk Nefsi pâkinde olur tab’ı mülûk. Öyle bir âlîi himmet bulunur, Sâhibi cûdi sehâyet bulunur. Çeşmine gûh gelür bir zerre Bahri umman gözüne bir katre. Mütevâzîdır eğer mâh olsa Hiç tekebbür idemez şâh olsa. Olur ağasına sâdık bende Can mevcud ola tâ kim tende. Dahi sıfırülyed iderse azâd Tâ kıyâmet ide rahmet ile yâd Pek hakikatlı olur yârâne Bezi ider cânını da dostâne Dahi ol millet olur fil ekser Tâlii necmi kavî sa’d ahter. Der Beyânı Zenânı Çerkes Ey ruhi diderübâyi hurşid İşvesi gıbta fezâyi nâhîd Çerkesin kızları mehpâre olur Ande âşık ne ki isterse bulur. Nahli vâlâyi kaddi muhkemdir Sanki meh yüzüne bir süllemdir. Ana dü pâyi nazarle çıkılır Didei kalb ile ammâ bakılır. Leb ü ruh olmuşiken meyhâne Dideler olsa nola mestâne Mihrü mehden teni olmuş taktir Nice olsun o teni pâke nazir Gürcüden gerçiki bunlar zîbâ Gürcünün cezbesi çokdur ammâ Cümlesi perdenişîni ismet Pâk dâmendir o yektâ millet Pâk olur mâhasali pîş ü pesi Sevbi ırzında bulunmaz lekesi O sehâvet o sedâket o edeb Nedir ol fıtreti kudsî meşreb Sanma bu millete bir benzer ola Bu cihan içre meger gürcü ola. Aşağıdaki manzûme de Bitlisli Ali Çamiç Ağa’nın olup, çerkes kölelerin tasviri şânındadır: Çerkes güzelleri çâlâk olur hep Sırma saçlı mavi gözlü şeker leb Aşk u muhabbet hem sadâkat Hünerü mârifet çerkes civanda. Billûr topuğundan şâhin başına Aybı olmaz firse otuz yaşına. Rakkaası dilâşub mestâne fetâ Edebü zerâfet ile de yektâ. Nedimi pâkize kelâmdır kimi Sîne bülbülcüğü gulâmdır kimi Kulluğunu bilür mutî her emre Âferinler o şehbaz semendere. Hatırın hoş tutsan virür cânını Hakaaret götürmez içer kaanın Çerkes Câriye (Resim: C. Biseo) Ağasını eğlendiren çerkes câriye (Resim : Sabiha Bozcalı)