“Batı türkcesinde isim, çekilir gözleri olan ufak sandık, kutu” (Hüseyin Kâzım, Büyük Türk lûgatı); H. Kâzım Bey bu kelime için lûgatına Keçicizâde İzzet Molladan şu beyti alıyor: Değil çekmece, bir bedestan imiş Meğer kim o bir cevhere kân imiş Antikacı merhum Nureddin Rüşdi Büngül “Eski Ansiklopedisi” isimli eserinde Çekmece maddesinde şunları yazıyor: “Göz göz çekmelere ayrılmış bir tarzda yapılan sandukçelerdir; bunların Edirne mâmûlâtından tezhib ve telvinatlı ve turalıları bozulmamış ise, 150 lira kadar eder, 30 lira ile 70 lira arasında edenleri de vardır (1939 piyasası). İsfahan tarzında sâde fildişi işlenmiş olanlarının da arasında 150 lira edenleri vardır. Ağaç üzerine kadife kaplanarak üstleri gümüş işlenmişleri de gümüşünün ve işinin derecesine göre 30, 50, ve hattâ 100 lira edenleri görülmüşdür.” Topkapu Sarayı Müzesi Yayınları “Eski Çekmeceleri” adını taşıyan 4 numaralı broşüründe “Önsöz” başlığı altında şu malûmat verilmektedir: “Türk sanatında çekmece, kutu, sandıkça, sandık, divit ve kalemdanın ayrı bir yeri vardır. Muhtelif asırlarda türlü şekillerde tezyin edilerek yapılmış bir nevi eşyânın ağaç, gümüş, altın, demir, tombak, kumaş, deri, mukavva, lâke gibi nevilerine rastlanmaktadır. Bu çekmeceler yapıldıkları yerlere göre Edirne işi, İstanbul işi gibi isimle...

“Batı türkcesinde isim, çekilir gözleri olan ufak sandık, kutu” (Hüseyin Kâzım, Büyük Türk lûgatı); H. Kâzım Bey bu kelime için lûgatına Keçicizâde İzzet Molladan şu beyti alıyor: Değil çekmece, bir bedestan imiş Meğer kim o bir cevhere kân imiş Antikacı merhum Nureddin Rüşdi Büngül “Eski Ansiklopedisi” isimli eserinde Çekmece maddesinde şunları yazıyor: “Göz göz çekmelere ayrılmış bir tarzda yapılan sandukçelerdir; bunların Edirne mâmûlâtından tezhib ve telvinatlı ve turalıları bozulmamış ise, 150 lira kadar eder, 30 lira ile 70 lira arasında edenleri de vardır (1939 piyasası). İsfahan tarzında sâde fildişi işlenmiş olanlarının da arasında 150 lira edenleri vardır. Ağaç üzerine kadife kaplanarak üstleri gümüş işlenmişleri de gümüşünün ve işinin derecesine göre 30, 50, ve hattâ 100 lira edenleri görülmüşdür.” Topkapu Sarayı Müzesi Yayınları “Eski Çekmeceleri” adını taşıyan 4 numaralı broşüründe “Önsöz” başlığı altında şu malûmat verilmektedir: “Türk sanatında çekmece, kutu, sandıkça, sandık, divit ve kalemdanın ayrı bir yeri vardır. Muhtelif asırlarda türlü şekillerde tezyin edilerek yapılmış bir nevi eşyânın ağaç, gümüş, altın, demir, tombak, kumaş, deri, mukavva, lâke gibi nevilerine rastlanmaktadır. Bu çekmeceler yapıldıkları yerlere göre Edirne işi, İstanbul işi gibi isimler alırlar. Bugün eski çekmecelerin mühim bir kısmı Topkapu Sarayında, Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde, bir kaç parça da Konya Müzesinde, Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunmaktadır. Daha başka yerlerde ve hususî ellerde de bir kaç parça bulanabileceği tabiidir. “Türk sanatkârının mahviyeti bu çekmecelerde de görülmektedir; teşhir edilen 72 parça çekmeceden ancak 7 adedinin üstünde yapan sanatkârının imzâsı vardır ki o isimler de şunlardır: Ahmed bin Hasan, Dalgıç Ahmed Çavuş, Mehmed Bevvab, Hasan Bahîrî, Ali Üsküdârî, Derviş Hasan Eyyûbî, Mıgırdiç Melkon. “Devrimize intikal etmemiş eski çekmeceler arasında sarayda kullanılmış altın ve gümüşden, yeşim ve akikden yapılmış, yâkud, zümrüd, yakut ve emsâli kıymetli taşlarla ve incilerle bezenmiş çekmecelerin bulunduğu arşiv ve hazîne kayıdlarından anlaşılıyor. Maalesef bunlardan ancak bir iki tânesi kalmışdır. “Topkapu Sarayı Müzesinde 1956 yılı nisanında açılan Eski Çekmeceler Sergisinde teşhir edilen 72 parça çekmecede görüldüğü üzere XVIII. asırdan önce yapılan yazı çekmeceleri daha sâde ve zevkli işçiliğe sâhibdir. XVIII. asrın ikinci yarısından itibâren türk sanatkârları Avrupâî tesir altında kalmaya başlamışlardır; Üçüncü Sultan Selime yapılan çekmece ise (pâdişahlığı 1789-1808) yazıhâne şeklini almışdır. Daha sonraları yazı çekmeceleri yerlerini büsbütün yazı masalarına bırakmışdır.” Yukarıdaki kaynaklar çekmeceyi gereği gibi târif etmemişler. Eski türk evi, konağı, sarayı ve iş hayatında sekiz çeşid çekmece kullanılmışdır: 1 – Mushafı Şerif Çekmeceleri: Yerden insan belini aşacak yükseklikde yapılmışlardır; içlerinde, büyük hattâtların kalemiyle yazılmış, bir servet harcanarak tezhib edilmiş, cildleri gaayetle nefis, hattâ bâzan muranâ, kıymetlerine baha biçilmez mushafı şerifler muhâfaza edilmiş. Dolayısı ile çekmecenin kendisi de, mazrûfunun mânevî ve maddî kıymetine denk bir sanat eseri olmuşdur; en sağlam ve değerli ağaçlar kullanılmış, altınla, gümüşle kaplanmış, üzerlerine altınla, gümüşle, sedefle bâzan sâhiblerinin isimleriyle berâber âyetler, şiirler yazılmışdır. 2 – Yazı çekmeceleri: Avrupâî yazıhânelerden, yazı masalarından önce aynı işi görmüş çekmecelerdir; içlerine gözler, raflar yazılmış, zarfının kıymetiyle âhenkli mürekkeb hokkaları, rıhdanlık, kalemtraşlar, mühür mumları, kâğıdlar yerleştirilmişdir. Bu yazı çekmeceleri, kullanacak kimselerin içtimâî seviyelerine göre çeşidli kıymedde yapılmışlardır; alelâde olanları vardır, pek yüksek sanat değeri taşıyanları vardır. 3 – Mücevher çekmeceleri: Eski türk konağında, sarayında bir nevi kasa hizmeti görmüşlerdir: Kilidleri de kilidciler tarafından sûreti mahsûsada tek olarak yapılmışdır. İçlerinde mücevher çeşidlerine göre ve çıplak kıymetli taşlar için ayrı ayrı gözler, taş kıratlarını ve inci mıskallarını ölçmek için küçük kenar terâziler ve husûsî ağırlık ölçüleri bulunmuşdur; meselâ 1 kırat, 4 aded keçiboynuzu çekirdiği ağırlığıdır; 24 kırat da 1 miskal eder. Bu çekmecelere hem keçiboynuzu çekirdikleri, hem de onlara göre âyarlanmış ve devlet darbhânesince doğruluğu mühürlenmiş ölçüler konulurdu. 4 – Para çekmeceleri: Bunlar da bir nevi kasa hizmeti görmüşdür. Hem evlerde, konaklarda, saraylarda, hem de esnaf tarafından dükkânlarda kullanılmışdır. Devir devir tedâvülde olan bakır, gümüş ve altın mâdenî paraların cinslerine göre ayrı ayrı gözleri olmuş, ayrıca altın âyarlarını ölçmek için “vezne” denilen husûsî bir de âlet bulunmuş. Bu çekmecelerin de kilidlerine fevkalâde ehemmiyet verilmiş, fakat yapılarında, diğer çekmece çeşidlerinde olduğu gibi tezyini sanat tekellüfü gösterilmemişdir. 5 – Sakalı Şerif çekmeceleri: Sarayda ve bâzı camilerde Peygamberlerimizin sakalının kılları mânevî şânına lâyik sûreti mahsûsada yapılmış çekmecelerde muhafaza edilmişdir. 6 – Surre çekmeceleri: Yalnız sarayda kullanılmışdır; her sene bir çekmececi ustaya berberbaşılar tarafından yaptırılır gaayet küçük kutuyu andırır gümüş çekmecelerdir. Pâdişahın saç ve sakal tıraşlarında kesilip dökülen kılları berberbaşı ağa toplar, gül suyu ile yıkar, kurutur ve bu çekmece içinde birikdirip saklardı. Her yıl Hac zamanı bu çekmeceyi Surre Eminine verirler, o da beraberinde götürür, dönüşde Medînede Ravzai Mutahhara avlusunun bir köşesine gömerdi. Garib fakat şirin bir an’anedir. 7 – Tuvalet çekmeceleri: Sultanların, hanım sultanların, hanımların el aynaları, tarakları, tırnak makasları, cımbızları, sürmedanlıkları, rastık çanakları, ağda çanakları, allıkları, düzgünleri, ben kondurmak lâdenleri, gülyağı ve ırtişâhî gibi kokuları sûreti mahsusada yapılır çekmecelerde dururdu. 8 – Dikiş ve nakış çekmeceleri: O işler için gereken şeyleri toplar çekmecelerdir. Yukarda adı geçen müze broşüründe çekmece yapmış yedi sanatkârın ismi vardır, hepsi de İstanbulludur. Fetihden XVIII. asır sonlarına kadar İstanbulda çekmececilik küçük güzel sanatlardan biri olmuşdu; öylesine di İstanbula gelen Avrupalı sefireler türk işi bir mücevher çekmecesi edinmeden memleketlerine dönmemişlerdir. Eski usûl çekmece yapan son büyük sanatkârlardan biri Sedefkâr Vâsıf Bey merhum idi (B.: Sedef, Vâsıf). Müze broşürü 1956 daki Eski Çekmeceler Sergisi dolayısı ile bir sergi rehberi olarak hazırlanmışdı; sergide teşhir edilen 72 parça çekmece o rehber - broşürde ayrı ayrı târif edilmişdir.