Batı türkçesinde terkedelmiş, kullanılmaz olmuş “Ses, Nidâ, Ün, Şöhret, İlân, Bildiri, Çağırma, Dâvet” anlamlarında “Çav” kökünden yapılmış bir isimdir; “Eskiden divanlardan verilen kararları ve hükümleri yüksek ses ile halka bildiren adam; orduda, askerlikde kumandanlık emirlerini askere, nefere tebliğ ile onları bizzat tatbik ettiren küçük zâbit; Başçavuş, çavuşların âmiri küçük zâbit” (Türk Lugatı). Çavuşluk, Türkiyede daha ilk devlet teşkilâtında çok önemli bir ünvan, memuriyet olmuşdur; Osmanlı devletinin kurucusu Osman Gaziden İmparatorluğun en azametli devrini temsil eden Kanunî Sultan Süleymana kadar geçen devir içinde elçiler, pâdişahlar fermanlarını yabancı hükümdarlara bildirmeye, siyâsî konuşmalara memur kimseler umumiyet ile “Çavuş” ünvanını taşıyan biri olmuştur. “Enderun Tarihi” müellifi Tayyarzâde Atâ Bey, Osmanlı devletinde çavuşluğun önce bir enderun, saray hizmeti olduğunu, ve çavuşluk ünvanının şahsî kaabiliyet ve istidad sâhiblerine verildiğini kaydetiyor ve şu mâlûmatı veriyor: “Orhan Gazi asrında muhâberât ve sefâret ve idârei memleket ve tahkikat ve tecessüsâtı ahvâli memleket için bâzı yerlere gönderilen kimselere çavuş denilirdi. Sonra ülkeler genişleyince Osmanlı devletinin şan ve şevketi artınca, bu muhtelif hizmetlerde kademe kademe tatarlar, kozbekç...

Batı türkçesinde terkedelmiş, kullanılmaz olmuş “Ses, Nidâ, Ün, Şöhret, İlân, Bildiri, Çağırma, Dâvet” anlamlarında “Çav” kökünden yapılmış bir isimdir; “Eskiden divanlardan verilen kararları ve hükümleri yüksek ses ile halka bildiren adam; orduda, askerlikde kumandanlık emirlerini askere, nefere tebliğ ile onları bizzat tatbik ettiren küçük zâbit; Başçavuş, çavuşların âmiri küçük zâbit” (Türk Lugatı). Çavuşluk, Türkiyede daha ilk devlet teşkilâtında çok önemli bir ünvan, memuriyet olmuşdur; Osmanlı devletinin kurucusu Osman Gaziden İmparatorluğun en azametli devrini temsil eden Kanunî Sultan Süleymana kadar geçen devir içinde elçiler, pâdişahlar fermanlarını yabancı hükümdarlara bildirmeye, siyâsî konuşmalara memur kimseler umumiyet ile “Çavuş” ünvanını taşıyan biri olmuştur. “Enderun Tarihi” müellifi Tayyarzâde Atâ Bey, Osmanlı devletinde çavuşluğun önce bir enderun, saray hizmeti olduğunu, ve çavuşluk ünvanının şahsî kaabiliyet ve istidad sâhiblerine verildiğini kaydetiyor ve şu mâlûmatı veriyor: “Orhan Gazi asrında muhâberât ve sefâret ve idârei memleket ve tahkikat ve tecessüsâtı ahvâli memleket için bâzı yerlere gönderilen kimselere çavuş denilirdi. Sonra ülkeler genişleyince Osmanlı devletinin şan ve şevketi artınca, bu muhtelif hizmetlerde kademe kademe tatarlar, kozbekçiler, hasekiler, müteferrikalar, zaimler, silâhşörler, kapucubaşılar, mîriâlemler, kapucular kethüdâları, küçük ve büyük mîrâhorlar, bostancıbaşılar gönderildi, Enderunun çavuş ağalarına müezzinlik, mûsikihânlık, mehterlik, resmî mevkilerde alkış hizmetleri, pâdişah tarafından verilen bâzı emirleri yerine getirmek, bu arada bilhassa musiki fennini ilerletmek, sedâları güzel olanlar hünkâr imamlığına liyâkat kesbetmek kaldı. “Çavuşlar Enderunda iyi ahlâk sâhibi ve maarif erbâbı ağalardan seçilirlerdi ve ocak yolunu takib etmeden Has Odaya alınırlardı. Hânende çavuş ağalar müezzinliğe de memur olduklarından bunlar müezzin başı olurlar, oradan hünkâr imamlığına yükselirler, ve bu vesile ile ilmiye mesleğine dâhil olurlardı; kadıaskerliğe kadar yükselmiş pek çok zât vardır”. (Tayyârzâde Ahmed Atâ, Tarihi Atâ = Enderun Tarihi, Cild 1.). Atâ Bey, çavuş’u, Enderunu Hümâyunun zülüflü ağalarına verilen ünvan olarak mütalâa etmişdir. Unutmamalıdır ki, bu ünvan, saraya inhisar etmemiş, ilk askerî teşkilâta da girmiş, kapıkulu asker ocaklarında, başda Yeniçeri Ocağı bir rütbe, ünvan olmuşdur. Acemi oğlan Ocağında (B.: Acemi oğlanlar) kethâdâdan sonra büyük zâbit “Çavuş” idi, ünvanı: “Acemi oğlanlar Çavuşu” idi. Onsekizinci asrın ilk yarısında, Lâle Devrinde 1720 yılında, Acemioğlanlar Ocağına bağlı ilk yeniçeri yangın tulumbacılığı kurulduğunda, bu teşkilâtın zâbitlerinden biri de, “çavuş” ünvanının taşıdı, “Tulumbacılar Çavuşu” denildi. Yeniçeri Ocağında da Çavuş, Çavuşbaşı, Küçük Çavuş, Orta çavuş, Çavuş karakollukcusu (çavuş hizmetinde nefer), çavuş vekili, çavuş namzedi, çavuş yamağı gibi ünvanlar vardı. Bunu diğer kapukulu asker ocaklarında da aynen görürüz. Bu arada Tersâne çavuşları, asırlar boyunca Galatanın zâbıta âmirlerinden ola gelmişdi (B.: Kapukulu Ocaklar; Yeniçeri; Tersâne). 1826 da Yeniçeri Asker Ocağının kaldırılmasından sonra Asâkiri Mansûrei Muhammediye adı altında yeni bir Türk ordusunun temeli atıldığında “çavuş” ve “başçavuş” ünvanı mülâhaza edildi ve ordu kadrosunda, nefer ile zâbit arasında neferlerden seçilip yükselmiş bir küçük zâbit oldu. Yine öyle küçük âmir anlamında, ordu dışındaki teşkilâtta da kullanılmaktadır: Amele çavuşları, çöpçü çavuşları, itfaiye çavuşları. Çavuşlar Soldan sağa: Alay Başçavuşu, Divan Çavuşu, İçoğlanları Çavuşu. (Resim : Sabiha Bozcalı) Tersâneli Çavuşlar Soldan sağa: Galata Çavuşu, Tersâne Başçavuşu, Kaptanpaşa Başçavuşu (Resim : Sabiha Bozcalı) Tersâne Çıplak Çavuşu (Resim : S. Bozcalı)