Eski İstanbul - Bağdad kervan yolu üzerine ve İstanbul şehri sınırı içindeki menzillerden biri, ve bu menzilde bir çeşme; Bostancıya varmadan (B.: Bostancı) az önce bir mevkîdir; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi doçentlerinden Dr. Semavi Eyice “İstanbul - Şam/Bağdad yolu üzerindeki mimâri eserler; Üsküdar - Bostancıbaşı güzergâhı” isimli makaalesinde bu menzili şöyle tesbit etmişdir: “Dik bir yokuşla Şaşkınbakkalâ çıkan yol, düz olarak devamlı tatlı bir inişle Suadiye’yi geçmekte ve Tan sokağından itibaren daha da alçalarak Turşucu deresine inmektedir. Hâlen üstü kapalı olan bu derenin hemen yanında Çatalçeşme menzili bulunmaktadır. Yolun sağ tarafında olan asırlık çınarı, yine namazgâh yeri Evkaf tarafından satıldığından bir iki dükkânın arasında kalmış ve bu arada mihrap taşı da ortadan yok olmuşdur. Yolun karşı tarafında olan çeşme ise, caddenin genişletilmesi için 1946 - 1947 kışında sökülerek geri, şimdiki yerine alınmıştır. Üzerindeki esas kitabesinden H. 957 (1550) de yapıldığı anlaşılan bu çeşme, ikinci bir kitabeden öğrenildiğine göre Hace Nerkerap Kalfa tarafından H. 1282 (1766) da tamir ettirilmiştir. (Tanışık, “Çeşmeler”, II, 454; üzerinde esas inşâ tarihi sarih olarak okunan bu çeşmenin ihyâ kitâbesine göre, kitâbe geçişteki sebebi anlamak müşküldür. 1946 - 1...

Eski İstanbul - Bağdad kervan yolu üzerine ve İstanbul şehri sınırı içindeki menzillerden biri, ve bu menzilde bir çeşme; Bostancıya varmadan (B.: Bostancı) az önce bir mevkîdir; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi doçentlerinden Dr. Semavi Eyice “İstanbul - Şam/Bağdad yolu üzerindeki mimâri eserler; Üsküdar - Bostancıbaşı güzergâhı” isimli makaalesinde bu menzili şöyle tesbit etmişdir: “Dik bir yokuşla Şaşkınbakkalâ çıkan yol, düz olarak devamlı tatlı bir inişle Suadiye’yi geçmekte ve Tan sokağından itibaren daha da alçalarak Turşucu deresine inmektedir. Hâlen üstü kapalı olan bu derenin hemen yanında Çatalçeşme menzili bulunmaktadır. Yolun sağ tarafında olan asırlık çınarı, yine namazgâh yeri Evkaf tarafından satıldığından bir iki dükkânın arasında kalmış ve bu arada mihrap taşı da ortadan yok olmuşdur. Yolun karşı tarafında olan çeşme ise, caddenin genişletilmesi için 1946 - 1947 kışında sökülerek geri, şimdiki yerine alınmıştır. Üzerindeki esas kitabesinden H. 957 (1550) de yapıldığı anlaşılan bu çeşme, ikinci bir kitabeden öğrenildiğine göre Hace Nerkerap Kalfa tarafından H. 1282 (1766) da tamir ettirilmiştir. (Tanışık, “Çeşmeler”, II, 454; üzerinde esas inşâ tarihi sarih olarak okunan bu çeşmenin ihyâ kitâbesine göre, kitâbe geçişteki sebebi anlamak müşküldür. 1946 - 1947 tamirinin çok fena yapıldığını da burada işâret etmesi zarûrî görüyoruz. S. Eyice. Fakat bu tamirin, çeşmenin mimârîsi üzerinde herhangi bir değişikliğe sebep olmadığı açıkça anlaşılmaktadır. Çatalçeşme, kesme küfeki taşından yapılmış, yalnız ön yalağı ile, iniş sathı ve sivri kemeri mermerden inşa edilmiştir. 1947 deki geri alınma ameliyesi sırasında bu mermerler söküldüğünde hepsinin Bizans devrine ait işlenmiş parçalar olduğu görülmüştür. Öndeki ve soldaki yalaklar da aslında eski Bizans lâhitleridir. Çeşme, 3 m. genişliğinde, 3.60. m. yüksekliğindedir. Ön cephesinde sivri bir kemerin içinde 0.55 m. derinliğinde bir nişi vardır. 1,30 m. enindeki yan cephelerinde ise, sivri kemerli birer ayna taşına sahip yan çeşmeleri ve bunların altlarında da hayvanlara mahsus yalakları vardır. Üç oluklu bir çeşme (adı da bundan gelmektedir) nümunesi olarak, Çatalçeşme çok dikkat çekici bir eserdir. Burada ayrıca hayvanların insanlardan ayrı bir yerden sulanmasına dikkat edilmiş olduğu da müşahede edilmektedir, gaayet âhenkli nisbetleri ile sâde ve sâkin mimârîsinin güzelliğini aksettiren bu çeşmenin iki taş gözü vardır. Su oluğunun üstündeki mermer, bir çanaktan fışkıran lâle resmi her halde burada istirahat etmiş bir yolcu tarafından hiç değilse iki asır önce kazınmıştır. Aynı mermere yazılmış olan tamir kitâbesi kısmen bu resmi tahrib ettiğine göre, resim 1866 dan hayli önceye aittir. Bu tamir kitâbesinin üstünde ise gayet girift bir yazı ile dört kartuş içinde esas kitâbe bulunmaktadır. Çatalçeşmenin su oluğu etrafındaki mermer muhtelif yolcular tarafından bir şeyler kazındığı tesbit edilmektedir. Bunların arasında XVI - XVIII. asırlara ait kadırga resmi hayli dikkat çekicidir. Çatalçeşme, İstanbul’un hâlen, mevcud kitâbeli en eski çeşmelerinden biri olması bakımından ne derece büyük bir değere sahibse, klâsik çeşme mimarîsinin bir misâli olması bakımından da o derece ehemmiyetlidir” (Semavi Eyice, İstanbul - Şam/Bağdat yolu üzerindeki mimârî eserden, Tarih Dergisi, Cild IX.) Dr. Semavi Eyice’nin makaalesinde tesbit ve târif edilen mimârî kitâbelerini M. Kemal Özergin okumuşdur, M. K. Özergin Çatalçeşmenin iki kitâbesini şöyle okumuşdur: 1. Bâni kitâbesi: Cezây-i hayr ü ihsan bulsun (ol - kim?) Bu aynı kıldı câri behr-i atşan Dedüm ey dil nedür bu ayne tarih Gönül dedi cezây-i hayr ü ihsan (sene 957) 2. Tamir kitâbesi: Hâce Mahtûme Hanımın câriyesi Hâce Narkerâb Kalfa’nın hayrâtıdır (sene 1282) Çatalçeşme (Resim : Hüsnü)