Büyük şehir İstanbulun meşhur çarşıları ile çarşı boyu sokakları, ve haftanın belli günlerinde muhtelif semtlerde kurulan pazarlar bu İstanbul Ansiklopedisinde çarşıların kendi isimlerinde, sokak isimlerinde ve “Pazarlar” maddesinde tesbit edilmişlerdir. İstanbulun târihî panoraması için en eski ve muhakkak ki çok kıymetli bir kaynak olan Evliyâ Çelebi Seyehatnâmesinde nefsi İstanbulun çarşıları hakkında, Bedestanlar müstesnâ, her hangi bir kayıd yokdur. Bâzıları zamanımıza kadar gelememiş İstanbulun bir isim taşıyan çarşılarını cedvel hâlinde tesbit etmek çok zordur, türlü okunda kaynaklardan toplanmış notlar ile aşağıda bu yolda bir deneme yapıyoruz, ki bu çarşılar bu ansiklopedide kendi isimleri altında müstakil maddeler olarak yazılmışlardır: 1 — Yirmiden fazla meşhur isimli çarşıyı sınırı içinde toplamış Büyük Kapalı Çarşı (B.: Büyük Kapalı Çarşı). 2 — Aksaray Çarşısı. 3 — Alipaşa Çarşısı. 4 — Arasta Çarşısı. 5 — Arpacılar Çarşısı. 6 — Asmaaltı Çarşısı. 7 — Atpazarı Çarşısı. 8 — Ayasofya Çarşısı. 9 — Aynalı Çarşısı. 10 — Bakırcılar Çarşısı. 11 — Balat Çarşısı. 12 — Balıkpazarı Çarşısı, Eminönünde. 13 — Balıkpazarı Çarşısı, Galatada. 14 — Balıkpazarı Çarşısı, Beyoğlunda. 15 — Balıkpazarı Çarşısı, Beşiktaşda. 16 — Balıkpazarı Çarşısı, Üsküdarda. 17 — Balkapanı (B.: Kapan; Balk...

Büyük şehir İstanbulun meşhur çarşıları ile çarşı boyu sokakları, ve haftanın belli günlerinde muhtelif semtlerde kurulan pazarlar bu İstanbul Ansiklopedisinde çarşıların kendi isimlerinde, sokak isimlerinde ve “Pazarlar” maddesinde tesbit edilmişlerdir. İstanbulun târihî panoraması için en eski ve muhakkak ki çok kıymetli bir kaynak olan Evliyâ Çelebi Seyehatnâmesinde nefsi İstanbulun çarşıları hakkında, Bedestanlar müstesnâ, her hangi bir kayıd yokdur. Bâzıları zamanımıza kadar gelememiş İstanbulun bir isim taşıyan çarşılarını cedvel hâlinde tesbit etmek çok zordur, türlü okunda kaynaklardan toplanmış notlar ile aşağıda bu yolda bir deneme yapıyoruz, ki bu çarşılar bu ansiklopedide kendi isimleri altında müstakil maddeler olarak yazılmışlardır: 1 — Yirmiden fazla meşhur isimli çarşıyı sınırı içinde toplamış Büyük Kapalı Çarşı (B.: Büyük Kapalı Çarşı). 2 — Aksaray Çarşısı. 3 — Alipaşa Çarşısı. 4 — Arasta Çarşısı. 5 — Arpacılar Çarşısı. 6 — Asmaaltı Çarşısı. 7 — Atpazarı Çarşısı. 8 — Ayasofya Çarşısı. 9 — Aynalı Çarşısı. 10 — Bakırcılar Çarşısı. 11 — Balat Çarşısı. 12 — Balıkpazarı Çarşısı, Eminönünde. 13 — Balıkpazarı Çarşısı, Galatada. 14 — Balıkpazarı Çarşısı, Beyoğlunda. 15 — Balıkpazarı Çarşısı, Beşiktaşda. 16 — Balıkpazarı Çarşısı, Üsküdarda. 17 — Balkapanı (B.: Kapan; Balkapanı). 18 — Cerrahpaşı Çarşısı. 19 — Cibâli Çarşısı. 20 — Çadırcılar Çarşısı. 21 — Çakmacılar Çarşısı. 22 — Çiçekpazarı Çarşısı. 23 — Çenberlitaş Çarşısı. 24 — Çömlekciler Çarşısı. 25 — Demirciler Çarşısı. 26 — Dökmeciler Çarşısı, Nûriosmâniyede. 27 — Dökmeiler Çarşısı, Süleymâniyede. 28 — Eyyub Çarşısı. 29 — Fermeneciler Çarşısı. 30 — Fındıklı Çarşısı. 31 — Fincancılar Çarşısı. 32 — Gedikpaşa Çarşısı. 33 — Hakkâklar Çarşısı. 34 — Haseki Çarşısı. 35 — Hasırcılar Çarşısı. 36 — Hasköy Çarşısı. 37 — Hocapaşa Çarşısı. 38 — İpciler Çarşısı. 39 — Kadırga Çarşısı. 40 — Kalyoncu kolluğu Çarşısı. 41 — Karaman Çarşısı. 42 — Kasımpaşa Çarşısı. 43 — Keresteciler Çarşısı. 44 — Ketenciler Çarşısı. 45 — Kumkapusu Çarşısı. 46 — Kuruyemişciler Çarşısı. 47 — Kutucular Çarşısı. 48 — Küçükpazar Çarşısı. 49 — Kürekciler Çarşısı. 50 — Limoncular Çarşısı. 51 — Malta Çarşısı. 52 — Marpuçcular Çarşısı. 53 — Mısır Çarşısı. 54 — Okcular Çarşısı. 55 — Perşenbepazarı Çarşısı. 56 — Sahhaflar Çarşısı. 57 — Salıpazarı Çarşısı. 58 — Samatya Çarşısı. 59 — Saraclar Çarşısı. 60 — Sedefciler Çarşısı. 61 — Sirkeci Çarşısı. 62 — Sultanhamamı Çarşısı. 63 — Tahmis Çarşısı. 64 — Tahtakale Çarşısı. 65 — Tarakcılar Çarşısı. 66 — Taşcılar Çarşısı. 67 — Tiryâkiler Çarşısı. 68 — Tophâne Çarşısı. 69 — Unkapanı. Çarşısı. 70 — Uzun Çarşı. 71 — Vefâ Çarşısı. 72 — Vezneciler Çarşısı. 73 — Yağkapanı. 74 — Yelkenciler Çarşısı. 75 — Zındankapusu Çarşısı. Evliyâ Çelebi Nefsi İstanbulun dışında, Eyyub, Galata ve Üsküdar kadılıkları sınırları içindeki çarşılar hakkında On yedinci asır ortası için bâzı notlar vermişdir; yerlerinde ayrıca bahsedilmek üzere buraya o notları da alıyoruz: KALE DIŞINDA YENİKAPU Mevlevîhâne vakfından 80 kadar dükkân vardır. TOPCULAR 100 kadar dükkân vardır. Cümle eşyâ mevcuddur. OTAKCILAR Çarşısı vardır. EYYUB NİŞANCASI 20 adet dükkânı vardır. ÇÖMLEKCİLER — DEFTERDAR Çömlekciler kasabasının Yavedud, Zalpaşa, Defterdar ve Hocaefendi namlarında dört iskelesi vardır ki bu kasabanın ana caddesinin iki tarafı 300 aded dükkânlarla tezyin olunmuş çarşısıdır. Nalband dükkânları gaayet çokdur ve 250 aded çanakcı, çömlekci, bardakcı dükkânları vardır ki buradan 40-50 kuruşa satın alınan bir desti pâdişah ve vâzerâya hediye götürülür, o kadar makbuldür. EYYUB Çarşısı cümle 1085 dükkândır, gerçe bedesteni yokdur, lâkin cümle zîkıymet eşyâ mevcuddur. Kavaf Çarşısı, Sütcüler Çarşısı, Mâsumlar (Eyyub oyuncakcıları) Çarşısı mükellef ve müzeyyen çarşılardır. Bu çarşının yoğurdu ve kaymağı leziz, ve berber dükkânları gaayet müzeyyendir. Her Cuma nice bin âdemler Hazreti Ebâ Eyyubu ziyâret için gelip çarşı ve Pazar âdem deryâsı olur. Erbübı safâ kaymakcı dükkânlarının şahnişinlerine oturub bal ile kaymak yiyib safâ ederler. SÜTLÜCE 50 kadar dükkânı vardır. KİREMİTCİLER (HALICIOĞLU) İskele başında 200 kadar dükkânı var ise de ekseri meyhâne ve bozahânedir, 200 kadar kiremidhânesi vardır. Halkı rum ve ermeni ve yahudilerdir; gemiler burada kışlar, gemicilerse meyhâne erbâbıdır. HASKÖY Dükkânı 600 ü geçer, 100 meyhânesi vardır. KASIMPAŞA Çarşıları Cuma Pazarı, Kasımpaşa Çarşısı, Piyâlepaşa Pazarı, Terziler Pazarı, Kulaksız Pazarı, Debbağlar Pazarı, İskele Pazarı. Kasımpaşa Çarşısı 360 dükkândır. Bedesteni yokdur velâkin bu çarşıda cümle zîkıymet eşyâ mevcuddur. Ezcümle debbağlar esnafı gümrah tâifedir, 300 kadar büyük kârhâneleri vardır ki her birinde yirmişer otuzar zeberdest pehlivanlar işler; kırmızı köselesi ve tutkalı meşhurdur, bu tâifeye bir kanlı veyâ hırsız sığınsa cümlesi baş kaldırıp o mücrimi hâkime vermezler, ama o mücrim de ölünceyedek bunların içinden halâs olamaz, sanatı öğrenir ve harâmilikden vaz geçer. Çarşı içinden dere akar, etrâfı başdan başa dükkânlardır, dere üstünde üç aded birer gözlü kâgir köprüleri vardır. GALATA Galata Kalesinin deryâ cihetleri çarşı Pazar yerleridir. Galata çarşıları cümle 3000 dükkxândır, sekiz çarşısı, yağ kapanı, attarları vardır. Oniki kubbeli, kurşun örtülü Fâtih Sultan Mehmed Bedesteni vardır. Dükkân sâhibleri ekseriyetle rum ve frenkdir. Lebi deryâda, Ortahisarda 200 aded kat kat harâbathâneler, meygedeler vardır ki her birinde beşer altışar yüz fâsik iyşü işret idüb hânende ve sâzendegâh ile bir hay huy iderler ki dillerle târifi mümkin değildir. Âdem canı, ruh gıdâsı, kuş sütü hep Galatada bulunur. TOPHÂNE VE FINDIKLI 800 dükkân vardır, bedesteni yokdur, fakat zîkıymet her eşyâ mevcuddur, zîrâ bender şehirdir; ulu ağaçlar gölgesinde binâ olunmuş pazarcı dükkânları meşhurdur, çarşısının kebabı, levendler için darı bozası, sünger gibi göz göz pişmiş somunu meşhurdur. BEŞİKTAŞ 70 kadar dükkânı var, şehrine göre dükkân ve çeşmeleri azdır. ORTAKÖY 200 kadar dükkânı vardır ki çoğu meyhânedir. KURUÇEŞME 200 dükkânı vardır. ARNAVUDKÖYÜ Daracık küçük bir çarşısı vardır. RUMELİHİSARI 200 dükkânı vardır, müslüman yeri olduğundan meyhâne ve bozahâne yokdur. İSTİNYE 20 adet dükkânı vardır. YENİKÖY 200 kadar dükkânları vardır, ama bu dükkânların yüz kadarı lebi deryâda peksimedci kârhâneleridir, zirâ Karadenize giden gemilerin kaptanları peksimedi Galatadan ve bu Yeniköyden alırlar. Bâdesi de harâbâtîler arasında meşhurdur. TARABİYE, BÜYÜKDERE VE SARIYER (Dükkân ve çarşı kaydedilmemişdir). BEYKOZ Çarşı ve pazarı ulu ağaçlarla müzeyyendir. İNCİRLİ (İNCİR KÖYÜ) Çarşı ve pazarı yokdur. ÇUBUKLU ve KANLICA (Dükkân ve çarşı kaydedilmemişdir). ANADOLUHİSARI 20 adet dükkânları vardır. KANDİLLİ (Dükkân ve çarşı kaydedilmemişdir). ÇENGELKÖYÜ Bir çarşısı vardır. KUZGUNCUK (Dükkân ve çarşı kaydedilmemişdir). ÜSKÜDAR 2060 dükkândır, bedesteni yokdur, cümle zîkıymet eşyâ bulunur. Tertib üzere bir esnafa mahsus çarşısı yokdur, cümle esnafa âid dükkânlar karışıkdır, debbâğhânesi bile iki yerdedir, ama Sipâhi Paşa ayrı çarşıdır ve iki tarafı kapuludur. İstanbul çarşıları için yazılmış manzum eserler, destanlar da vardır (B.: Çarşı Destanı); bu arada son yeniçerîlerden kalender meşreb bir halk şâiri Çardak Kolluğu Çorbacısı Galatalı Hüseyin Ağa da Kasımpaşa çarşısını bir manzûme ile tasvir etmişdir, ki o manzûmeyi de örnek olarak aynen alıyoruz: Çarşı ortasında akar deresi Ehâlisi giyer Cezâyir fesi Cümlesi bıçkındır baldırı çıplak Sînesinde tîri müjgân yâresi İki sıra dükkânlarda oturmuş Dilberâm süzer çeşmi nerkisi Ebrûler üstüne dökmüş kâkülü Ol şâhin var elbet bir menteresi Alipaşa Narhı üzre muhabbet Bugün peşin dirler yarın veresi Her biri zeberdest misâli ejder Kalyoncu fetânın ciğer pâresi Pırpırı civelek güzeller kânı Bilmedin mi canım bura neresi Kasımpaşa hâki efendim bura Sokmazlar çarşıya öyle herkesi Gülle topuk ile nümâyiş gerek Çakırpençesinde hem gaddâresi Kaş gözünden gayrı saçından gayrı Olmamak gerekdir yüzde kaaresi Kâlâyi muhabbet hüsün satılır Müşterinin nakdi candır pâresi Bize de Çardakdan temâşâ kalmış Üçbeş kolaç deniz iken âresi Onsekizinci asrın ilk yarısında İngiliz elçisinin zevcesi olarak İstanbula gelmiş Ladi Mari Mantagu meşhur şark mektublarından birinde: “İstanbul çarşılarının temizliğine son derecede dikkat ediliyor” diyor; bu satırları ile ünlü kadın muharririn Büyük Kapalı Çarşı ile Mısır Çarşısını kasd ettiği bellidir. Fakat İstanbulda kadim bir anane idi, bütün çarşı boylarında esnaf, her sabah dükkânının önünü temizlemekle mükellef idi, dolayısı ile de İstanbul çarşıları her sabah temizlenirdi. Belli yerlerde toplanan çöpleri, muzahrafât ve pisliği de emrindeki çöpçülere, İstanbulun temizlik amelebaşısı yerinde olan “Tâhir Sübaşı” yahud “Çöplük Sübaşısı” denilen bir âmir kaldırtırdı; bu teşkilât da şehir Sübaşısının emrinde idi (Evliya Çelebi). Aşağıdaki satırları “Nigârı nâzenîn ile attar civan” isimli bir meddah hikâyesinden alıyoruz: “Nigârı nâzenîn Filyokuşlu Kumru Hanım.. Hanım Mısır Çarşısında attar civana abayı yakmış.. Oğlan meşhur Kuleli Dükkânda.. Ustasının kınalı kuzusu on dört on beş yaşında... nâmı şerîfi Karanfil Mustafadır. Ergiri hâkimden kopmuş kul cinsi.. dellâl eline değse ucuz behâ 1000 altın eder.. haberler Çöpçatan Ayyar Hamzada: Seherî dükkâna geldikde paçaları sıvayup şöyle bir karar, nâzik yalın ayaklarla kaldırım yıkar, gamzei fettânı ile ışmarı çıkar...”. Kahramanları Uzunçarşılı doğrama bir lâz civanı ile bu oğlanı gözüne kestirmiş. Hamamcı Benli Behice isminde kart bir âşifte olan diğer bir aşk hikâyesinde, bu dilber çırağın da her sabah dükkân önü yıkadığından bahsedilmektedir: “... ceylân misâlidir ol dilberi dilbaz, adımına ne saysam az; bir alım, bir çalım, bir edâ, bir naz, aman hanımım git gör ki gümüş topuk yalın ayaklar ile şapşap sokak yıkar şevlevend şehbaz, ama efendim lâzın palazıdır ve doğramacı civanın bıckın haylazıdır...”. Yine bir yaşlı hanımın dildârı bir Terlikci Mustafa da yanı dekor içinde tasvir edilmişdir: “... Cennet filizi Mustafa, terlikci civanıdır ki hüsni musaffâ, anı gören gözlere ne safâ; ama yaz, ama kış, seherî teşrif ile dükkânı küşad eyledikde ol servi hirâman, ol sâhi hûban, aman efendim aman evvel hizmeti bu idi ki dükkâna çıkub çaksırın çıkarub ak tumanın paçaların sıgayup yalın ayağında şimşir nâlinler ile kaldırım yıkayup hem dahi akran ve emsâli tâzelerle el şakala ve türlü aşk bazlık idüb Hanım dahi mûtadı üzre mürûr ile Cennet filizini göz mîzânına aldıkda oğlan dahi: Aman Hanım pek bakma, dikip sattığım terlik, dâvete işmar cakma, üçyüz altın ergenlik!.. der idi..”. Bu üç misal her sabah İstanbulun çarşılarının ve çarşı boyu sokaklarının çıraklar tarafnıdan yıkandığına kuvvetli delillerdir.