Onyedinci asrın ikinci yarısında devşirme kanunu kaldırılıp Yeniçeri Asker Ocağının kapusu halkın ayak takımına açılınca, heveskârı gaayet çok olduğu için, kadro ihtiyacının kat kat üstünde müracaat karşısında bir de namzed defteri açıdlı: Ocakda yer açılıp acemi nefer kayd olununcaya kadar bu namzedlere de yeniçeri nazarı ile bakıldı, yalnız ulûfe, gündelik hesâbı ile neferlik maaşı bağlanmadı, fakat kışlalarda yatıp kalkdılar, ve hangi ortaya ayrılmışlarsa o ortanın sofrasından da yemek yediler. Bu namzedlerin bir kısmı mürâhık delikanlılar olduğu için kendilerine “Civelek, Yeniçeri civeleği” adı verildi. Ocak disiplininin bozulduğu devirlerde yeniçeriler kışlalarında yatmamaya başlamışlar, bekâr odalarında, hanlarda, kahvelerde mekân tutar olmuşlardı; buraları da fâhişe avrat kapamak ve daha türlü edebsizlikler ile birer haşarak yatağı olmuştu. Civelekler de, müstakbel yoldaşlık yakınlığı ile namzedi olduğu ortanın bir pençeli kabadayısını kendisine hâmi bilerek o haytanın koltuğu altına sığındı, ve onun odasında ve yanında yatarak âdetâ gönüllü uşağı oldu, ve falan ağanın, filân beşenin filân çorbacının civeleği diye anıldı. Bir mürâhik genci civelek olarak kanadı altına alan pençeli Yeniçeri kabadayısı, himâyeye karar verdiği o küçük delikanlıya bu kararını, bir gün karşısın...

Onyedinci asrın ikinci yarısında devşirme kanunu kaldırılıp Yeniçeri Asker Ocağının kapusu halkın ayak takımına açılınca, heveskârı gaayet çok olduğu için, kadro ihtiyacının kat kat üstünde müracaat karşısında bir de namzed defteri açıdlı: Ocakda yer açılıp acemi nefer kayd olununcaya kadar bu namzedlere de yeniçeri nazarı ile bakıldı, yalnız ulûfe, gündelik hesâbı ile neferlik maaşı bağlanmadı, fakat kışlalarda yatıp kalkdılar, ve hangi ortaya ayrılmışlarsa o ortanın sofrasından da yemek yediler. Bu namzedlerin bir kısmı mürâhık delikanlılar olduğu için kendilerine “Civelek, Yeniçeri civeleği” adı verildi. Ocak disiplininin bozulduğu devirlerde yeniçeriler kışlalarında yatmamaya başlamışlar, bekâr odalarında, hanlarda, kahvelerde mekân tutar olmuşlardı; buraları da fâhişe avrat kapamak ve daha türlü edebsizlikler ile birer haşarak yatağı olmuştu. Civelekler de, müstakbel yoldaşlık yakınlığı ile namzedi olduğu ortanın bir pençeli kabadayısını kendisine hâmi bilerek o haytanın koltuğu altına sığındı, ve onun odasında ve yanında yatarak âdetâ gönüllü uşağı oldu, ve falan ağanın, filân beşenin filân çorbacının civeleği diye anıldı. Bir mürâhik genci civelek olarak kanadı altına alan pençeli Yeniçeri kabadayısı, himâyeye karar verdiği o küçük delikanlıya bu kararını, bir gün karşısına çıkarak bir hançer hediye etmekle bildirir: — Benim cânım.. bıçağımı kabul edip dünya ve âhiretde karındaşım, elin bıyık burana kadar civeleğim olur musun?.. derdi. Böyle bir teklif karşısında kalan genç belki şaşırır, fakat kabadayının teklifini red edemez, hediye edilen hançeri alır, el öper, hâmisinin yanında hemen o gün kışlaya giderek kışladaki Hacı Bektaş Şeyhinin huzûrunda civelekliği kabul ettiğine ikrar verirdi. Hemen hepsi ayak takımından civeleklerin, nevcivanlık şânından tüysüz, kaşları gözleri yerinde ve elleri ayakları düzgün olanları kanadı altına almış olan kabadayılar, gündüzleri berâberlerinden sokağa çıkarır iken, kendilerinden gayrisi güzel çocuğun yüzünü görüp kötü nazarla bakmaması için, civeleğinin yüzüne hasır püskülden peçeler takarlardı. Bâzı yazarlar bütün civelekleri yüzleri püskül peçeli oğlanlar olarak gösterirler ki, yanlışdır; Yeniçeri civeleklerinin püsküllüleri, vechen dilber, mahbub olan genclerdir; onların böyle peçe altında dolaşdırılması, son Yeniçeriliğin bir şehir şekavesti olduğu devirde Yeniçeri kabadayıları için itlik, rezillok yolunda ayrı bir nümayiş bilindi. Mehmed Zeki Pakalın “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri” adlı eserinin civelek maddesinde şunları yazıyor ki, bizim yukarıdaki tarifimiz ile hayli farklıdır: “Yeniçeri efrâdı arasında delikanlı olanlara civelek denilirdi; civelek yâver demekdir. Civelekler matbahda aşçıbaşı mâiyetinde istihdam olunurlar, nâdiren sokağa çıkarlardı. Genç ve güzel oldukları için münâsebetsiz bâzı adamların tecâvüzüne uğramamaları maksadı ile, yüzlerini bir saçak peçe ile örterler idiyse de gözleri peçenen arasından pırıl pırıl parladığından bu da enzârı dikkati celbe kifâyet eder, ve belki de bu hal daha ziyâde nazarı dikkati dâvet eylerdi. “Bunlar başlarının üstüne çaprasvârî bir sarık sarılı külâh takarlar, arkalarına kırmızı salta, bacaklarına mâvi salvar, ayaklarına da kırmızı yemeni giyerlerdi. Bellerine mâdenî bir kemer bağlarlardı”. Tekrar edelim ki, “civelek”, Yeniçeri neferinin gencine verilmiş isim değildir, bahsettiğimiz devirde Yeniçeri namzedlerine verilmiş olan isimdir, ve hepsi püskül peçeli olmayıp, peçe ancak dilber oğlanların yüzlerine takılmışdır. Yeniçeriye yan bakmanın ağır suç olduğu devirde, P. Z. Pakalın’ın yazdığı gibi, genç ve güzel bir Yeniçeri neferinin velevki göz ile olsun tecâvüze uğraması asla vârid olamaz. Ustan ünvanını taşıtan Yeniçeri ortalarının aşçıbaşıları, ortanın, çorbacıdan sonra en büyük zâbitlerinden biriydi, elbet ki bir veya birkaç civeleği, ve onların arasında, nümayiş yolunda yüzüne peçe takılacak mahbub gençler olacakdır. Civeleğin mutfaklara tahsîsi doğru değildir. O devrin metinlerini çok dikkatle gözden geçirdiğimizi zan ediyoruz; kaldı ki civelekler ortalarına nisbetle değil, kabadayılarına nisbetle anılmışlardır; aşağıdaki iki kıt’a Yeniçeri ağzı ile yazılmış bir destandan alınmışdır: Kollukda civelek kuzu yap büyük Helâldir anasından emdiği süt Öperek severek vir hoşca öğüd Hem unutma sırma püskül peçeyi Didim oğul çilelidir güzeller Şu gonce topukla şu süzme eller Âhu gözler üzre bu sırma teller Nâra vuram gezdireyim beçeyi Hüseyin Kâzım bey de “Büyük Türk Lugatı” adlı eserinin civelek maddesinde şunları yazıyor: “Kadîmen Yeniçeriliğe namzed olan ve devrişme usûlü ile toplanan delikanlı ki, külâhlarının üstüne çaprastvâri sarık sarıp arkalarına kırmızı salta, ve bacaklarına mâvi şalvar ve ayaklarına kırmızı yemeni giyer ve sokağa çıkdıkları vakit yüzlerini saçakla örterlerdi” diyor. Evvelâ açıkça görülüyor ki M. Z. Pakalın, aslında, sâdece bir isimler cedveli hâlinde neşretmiş olsaydı dahi, pek kıymetli olan eserine buradan harfiyen naklettiği satırlarda “Yeniçeriliğe namzet” kaydını “Yeniçeri neferleri arasında delikanlı olanlar” şekline çevirmekle hataya düşmüşdür. Hüseyin Kâzım Bey ise “Devşirme usûlü ile toplanan delikanlı” diyerek fâhiş hatâ işliyor. Devşirme kanunun yürürlükte bulunduğu devirlerde Yeniçeri namzedleri “acemioğlan” adını taşımışlardır ki, Yeniçeri asker ocağına bağlı ve İstanbul Ağası ünvânını taşıyan bir kanundan emrinde geniş teşkilâtı ve ayrıca kışlası olan bir asker ocağının efrâdıdırlar (B.: Acemioğlan); içlerinde âfeti devran güzellikde oğlanlar bulunsa dahi civelek adını taşımamışlar, ve yüzlerini saçak, püskül peçelerle örtmemişlerdir; ama, kelimenin lûgat mânası ile, yâni “oynak, kıvrak, alımlı çalımlı, ele avuca ve kabına sığmaz” delikanlılar bulunacağı, ve hattâ çoğunun da bu boydan şehbazları olduğu muhakkakdır. Dil bilgini H. Kâzım Bey “civelek” kelimesinin yukarda sıraladığımız mânalarını, mecâzen kullanılır göstermişdir (B.: civelek), bu da hatâdır, o mânâlar kelimenin kendi aslı karşılığıdır, ve mecâzen deve yavrusuna da civelek denilmişdir, devşirme kanunu kalkdıkdan sonra Yeniçeri namzedleri de civelek adını almışdır. Kabadayı hâmisinden hançer alan civelek (Resim : S. Bozcalı) Peçeli Civelek (Resim : S. Bozcalı)