1908 inkılâbından sonra ilk kurulan cemiyetlerdendir, medreseli ulemâ tarafından kurulmuşdur. Cemiyet kurulur kurulmaz fikirlerini neşretmek için “Beyânülhak” adında bir de mecmua çıkarmaya başlamışdır. Bu mecmuada “Cemiyetimiz” başlığı altında neşredilen bir makalede cemiyetin maksad ve gaayeleri şöyle anlatılmışdır: “Ulemâ, uhdesine düşen ve icrâsında dinî mecburiyet olduğu halde istibdadın tesiri ile yalnız tasavvurda kalan yüksek vazifelerini şimdi kemâli ehemmiyetle ifaya karar verdi ve hemen bir cemiyeti ilmiyei tesis etti. “Evvelâ cemiyetimiz bir cemiyeti siyâsiyei vataniyedir. Doğrudan Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyetine bağlıdır. Onun takib ettiği siyasî mesleği takib edecektir. “Sâniyen bir cemiyeti ilmiyedir. İstanbul ve taşra medreselerinin ihyası, ve tahsilin yükselmesi ve talebenin her türlü ilimlerden hisseyâb edilebilmesi çârelerini düşünecek, ve ibtidâî ve sâir mekteblerde tahsili dinîyi nazarı îtibara alacak, ve âid oldukları makam nezdinde teşebbüsâtı lâzimede bulunacakdır. “Sâlisen cemiyetimiz bir cemiyeti dinîyedir. Gerçek mevkut ve gayri mevkut cerîdelerle ve risâlelerle, gerek vaaz ve nasihat suretiyle müslümanların dinlerine olan merbutiyetlerinin tamamiyle takviyesine çalışacak, ve her sınıf halka zaruriyâtı diniyesini ve istitaatı nisbetinde ahkâmı isl...

1908 inkılâbından sonra ilk kurulan cemiyetlerdendir, medreseli ulemâ tarafından kurulmuşdur. Cemiyet kurulur kurulmaz fikirlerini neşretmek için “Beyânülhak” adında bir de mecmua çıkarmaya başlamışdır. Bu mecmuada “Cemiyetimiz” başlığı altında neşredilen bir makalede cemiyetin maksad ve gaayeleri şöyle anlatılmışdır: “Ulemâ, uhdesine düşen ve icrâsında dinî mecburiyet olduğu halde istibdadın tesiri ile yalnız tasavvurda kalan yüksek vazifelerini şimdi kemâli ehemmiyetle ifaya karar verdi ve hemen bir cemiyeti ilmiyei tesis etti. “Evvelâ cemiyetimiz bir cemiyeti siyâsiyei vataniyedir. Doğrudan Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyetine bağlıdır. Onun takib ettiği siyasî mesleği takib edecektir. “Sâniyen bir cemiyeti ilmiyedir. İstanbul ve taşra medreselerinin ihyası, ve tahsilin yükselmesi ve talebenin her türlü ilimlerden hisseyâb edilebilmesi çârelerini düşünecek, ve ibtidâî ve sâir mekteblerde tahsili dinîyi nazarı îtibara alacak, ve âid oldukları makam nezdinde teşebbüsâtı lâzimede bulunacakdır. “Sâlisen cemiyetimiz bir cemiyeti dinîyedir. Gerçek mevkut ve gayri mevkut cerîdelerle ve risâlelerle, gerek vaaz ve nasihat suretiyle müslümanların dinlerine olan merbutiyetlerinin tamamiyle takviyesine çalışacak, ve her sınıf halka zaruriyâtı diniyesini ve istitaatı nisbetinde ahkâmı islâmiyeyi tefhim ve tebliğ edecek, ve lüzum göreceği yerlere birer heyeti ilmiye gönderecekdir...”. Fakat çok geçmeden bu Cemiyet, İttihad ve Terakki Fırkasının siyasî tutumu ile bağdaşamadı; kendi organı olan Beyânülhak Mecmuası ile, “Ahanı âmâli meşrûtiyeti meşrûayı muhafaza ile islâmiyetin terakkî ve teâlisine hizmetden ibâret bulunan Cemiyeti İlmiyei İslâmiyenin İttihad ve Terakki Cemiyetine râbıtası olmadığı ilân olunur” diye o siyâsî fırka ile münâsebetini kesdi, fakat kendi müstakil siyasî faaliyetine devam etti. Beyanülhakda, meşrû meşrûtiyet yolundan ayrılmış olmakla ittiham edilen İttihad ve Terakki Fırkası da bu cemiyeti “dini siyâsete âlet ederek irticâı körüklemekle” tehdid etti; ve 31 mart vak’asını hatırlattı. Nice mâsum ve gariblerin kurşuna dizilip asıldığı ve kanlı vak’anın hâtırası karşısında da Cemiyeti İlmiyei İslâmiye faaliyetine devam edemeyerek dağıldı. Bu cemiyetden millî kütübhânemize cildlik Beyânülhak Mecmuası kalmışdır, pek vâkıfâne kaleme alınmış makalelerle doludur. Osman Nuri ERGİN