Osmanlı İmparatorlu,u şeyhülislâmlarından; 1848 de İstanbul’da doğdu, ilmiye mesleğinde Kadıaskerliğe kadar yükselmiş Ahmed Hâlid Efendinin oğludur, babasına nisbetle gençliğinde Hâlidefendizâde diye anılırdı; baba tarafından ünlü Türk bilgini Gelenbevî İsmail Efendinin torunudur B.: İsmail Efendi, Gelenbevî). İlk tahsilini mahalle mektebinde görmüş, babasından ve hususî hocalardan iyi arabca öğrenmiş, 1858 de henüz on yaşında iken ilmiye mesleğine intisab etmiş, ve emsâli bütün kibar ulemâ evlâdları gibi küçük bir medresenin müderrisliği pâyesinden başlayarak süratle yükselmişdir; ilk fiilî hizmeti de 1870, yirmi iki yaşında iken Şeyhülislâmlık dâiresi mektûbi kalemi kâtipliği olmuşdur. Yukarda da kaydettiğimiz gibi onbeş sene içinde ilmiye kademeleri süratle aşarak 1885 de İstanbul Kadılığı pâyesini almış, 1889 da Anadolu Kadıaskeri olmuş, 1891 de, Şeyhülislâmlık makamının eşiği olan Rumeli Kadıaskerliği pâyesini almışdır; aynı yıl içinde de henüz 43 yaşında iken Şeyhülislâm tâyin edilmiş, ve İmparatorluğun en yüksek ilmiye makaamında 1908 inkilâbına kadar fasılasız onyedi yıl kalmışdır.1908 den 1912 ye kadar ittihad ve Terakki Fırkasına muhalif bir sîmâ olarak Boğaziçindeki yalısında münzeviyâne yaşamış, Gazi Ahmed Muhtar Paşa kabinesinde teklif edilen şeyhülislâmlığı kabul e...

Osmanlı İmparatorlu,u şeyhülislâmlarından; 1848 de İstanbul’da doğdu, ilmiye mesleğinde Kadıaskerliğe kadar yükselmiş Ahmed Hâlid Efendinin oğludur, babasına nisbetle gençliğinde Hâlidefendizâde diye anılırdı; baba tarafından ünlü Türk bilgini Gelenbevî İsmail Efendinin torunudur B.: İsmail Efendi, Gelenbevî). İlk tahsilini mahalle mektebinde görmüş, babasından ve hususî hocalardan iyi arabca öğrenmiş, 1858 de henüz on yaşında iken ilmiye mesleğine intisab etmiş, ve emsâli bütün kibar ulemâ evlâdları gibi küçük bir medresenin müderrisliği pâyesinden başlayarak süratle yükselmişdir; ilk fiilî hizmeti de 1870, yirmi iki yaşında iken Şeyhülislâmlık dâiresi mektûbi kalemi kâtipliği olmuşdur. Yukarda da kaydettiğimiz gibi onbeş sene içinde ilmiye kademeleri süratle aşarak 1885 de İstanbul Kadılığı pâyesini almış, 1889 da Anadolu Kadıaskeri olmuş, 1891 de, Şeyhülislâmlık makamının eşiği olan Rumeli Kadıaskerliği pâyesini almışdır; aynı yıl içinde de henüz 43 yaşında iken Şeyhülislâm tâyin edilmiş, ve İmparatorluğun en yüksek ilmiye makaamında 1908 inkilâbına kadar fasılasız onyedi yıl kalmışdır.1908 den 1912 ye kadar ittihad ve Terakki Fırkasına muhalif bir sîmâ olarak Boğaziçindeki yalısında münzeviyâne yaşamış, Gazi Ahmed Muhtar Paşa kabinesinde teklif edilen şeyhülislâmlığı kabul ederek İttihad ve Terakki Fırkasına açıkca ve şiddetle muhâlefetde bulunmuş, Gazi Ahmed Muhtar Paşa kabinesinin istifasından sonra iktidâra gelen Kâmil Paşa kabinesinde de Şeyhülislâm olarak kalmış, Kâmil Paşa kabinesi Bâbıâli Baskını denilen hükûmet darbesi ile düşürülüp İttihadcılar tekrar iktidâra gelince, Cemâleddin Efendi İstanbul’u terk ederek Mısır’a gitmişdir ve ölümüne kadar orada kalmış, 1917 de Mısır’da Remle kasabasında vefât etmişdir. Siyasî hayatının tarih karşısında muhasebesi için hâtıralarını yazmış ve neşretmişdir. İkinci Sultan Abdülhâmid’e karşı beyhelmilel anarşistler tarafından hazırlanan ve tarihimize yanlış olarak Bomba Vak’ası diye geçen Yıldız Camii Sûikasdinde Pâdişahı camiden çıkarken bir meselenin arzı için bir sâniye tutması Sultan Abdülhamid’i ölümden kurtarmış, bu hâdise de, ilk şeyhülislâmlığının 1908 meşrutiyetine kadar onyedi yıl devam etmesinin başlıca sebeplerinden biri olmuşdur. Türk Ansiklopedisinin imzâsız maddesinden naklettiğimiz aşağıdaki satırlar bir devrin en seçkin ve kudretli sîmâlarından biri olmuş Mehmed Cemâleddin Efendinin kolay cevablandıramıyacağı ağır bir mesuliyetinin pek doğru mütabâasıdır: “Onun Abdülhamid gibi vehham ve hiç kimseye itimadı olmayan bir pâdişah zamanında şeyhülislâmlıkda bu kadar uzun kalabilmesi, bir tarafdan pâdişahın en ufak bir şübhesini celbetmiyecek kadar zekâ göstermesi, diğer tarafdan, saltanat makaamı için tehlikeli bir unsur olan ve talebei ulûm denilen softaları büyük bir dirâyetle idâre etmesi sâyesinde mümkün olmuşdur. Fakat M. Cemâleddin Efendi zamanında medreseler eğitim ve öğretim bakımından büyük bir çöküntüye mâruz kalmış, şeyhülislâm bu eski kültür müesseselerinin kalkınması hususunda hiçbir tedbir almamış ve medreseler asker kaçaklarına yataklık eden yerler hâlini almışdır.” O devrin gazetelerinin zabıta sütunlarında medrese nişin softaların türlü kepazeliklerine sık sık rastlanır (B.: Medreseler; Medrese rezâletleri). Yalnız insaf ile kabul etmelidir ki bozukluk onun zamanında başlamamışdır; Şânîzâde Âtaullah Efendi, kendi adına nisbetle anılan meşhur târihinde, ve oradan naklen müverrih Cevdet Paşa, İkinci Mahmud devrinde medreselerin perişan hâlinden acı acı şikâyet ederler; Şanîzâdeden hicrî 1233 (milâdî 1817 - 1818) vukuâtı arasından naklettiğimiz aşağıdaki satırları bugünkü yazı dilimize ağırlığı yüzünden çevirmedik: “Suhtekâm ise tullâbı şebâbı nev sultekâm ile medârisde bî muhâb hikyei Kavmi Lût ile meşgul ve mümâris olup tasviri mesâili sekkâkiyede sâhibi tûlâ ve fâris idiler.” Mehmed Cemleddin Efendi gibi zekâ sahibi kudretli bir şeyhülislâm bu fecî ve müteaffin hâlde bulunan medreseleri kökünden, temelinden ıslah edebilirdi. Bu iş daha evvel yapılmamış ise sebebi, o makamda onun kadar uzun kalan ve onun kadar sözü geçer bir şeyhülislâmın gelmemiş olmasıdır. Eski nüfûzuna sâhib olmadığı bir, muhaliflerin sokak ortalarında katledildiği bir devirde İttihad ve Terakki katledildiği bir devirde İttihad ve Terakki Komitecilerine karşı şiddetle cephe almış bir adamın medrese yobazlarından çekineceği aslaa mevzui bahis değildir.