Medreselerin kapatıldığı tarihe kadar (B.: Medreseler) Medreselerin yanında camiler, bilhassa büyük salâtin camileri İstanbulda, asırlar boyunca, islâmi ilimler için birer yüksek okul ola gelmişdi. Medreselerde dersler belli bir programa göre verilirdi, ve o derslere o medresenin talebelerinden gayri kimse devam edemezdi, cami dersleri ise serbest kürsüler idi, “dersiâm” unvânını taşıyan cami müderrisleri de devrinin dâimâ en seçkin, derin ve geniş bilgili simâları olurdu; bir büyük camide ders vermek çok çetin bir iş idi; bir dersiâm efendinin karşısında okuttuğu dersde kendisinden üstün bilgi sahibi kimseler bulunabilirdi. Medresede ders esnâsında hocaya süal sorulmaz, takrîri dinlenir, müşkiller için kendisine sonra müracaat edilir, o da dilediği zaman cevabını verirdi; cami derslerinde ise, konudan dışarı çıkmamak şartı ile hoca süal yağmuruna tutulurdu; cami derslerine yeni çıkmış bir dersiâm efendi, bu suallerle âdetâ imtihan edilirdi. Cevab veremedi mi, o serbest kürsünün karşısında toplanmış olanlar: “senin bu konuda konuşma, ders verme selâhiyetin yoktur” mânasına kalkıp dersi terk ederler, dersiâm efendi çok müşkil duruma düşerdi. Meselâ geçen asır üzerine konuşacak olur isek, o devrin büyük din bilginlerinden Vidinli Hoca Fatih Camiinde “Mutavvel” okutacakmış denilird...

Medreselerin kapatıldığı tarihe kadar (B.: Medreseler) Medreselerin yanında camiler, bilhassa büyük salâtin camileri İstanbulda, asırlar boyunca, islâmi ilimler için birer yüksek okul ola gelmişdi. Medreselerde dersler belli bir programa göre verilirdi, ve o derslere o medresenin talebelerinden gayri kimse devam edemezdi, cami dersleri ise serbest kürsüler idi, “dersiâm” unvânını taşıyan cami müderrisleri de devrinin dâimâ en seçkin, derin ve geniş bilgili simâları olurdu; bir büyük camide ders vermek çok çetin bir iş idi; bir dersiâm efendinin karşısında okuttuğu dersde kendisinden üstün bilgi sahibi kimseler bulunabilirdi. Medresede ders esnâsında hocaya süal sorulmaz, takrîri dinlenir, müşkiller için kendisine sonra müracaat edilir, o da dilediği zaman cevabını verirdi; cami derslerinde ise, konudan dışarı çıkmamak şartı ile hoca süal yağmuruna tutulurdu; cami derslerine yeni çıkmış bir dersiâm efendi, bu suallerle âdetâ imtihan edilirdi. Cevab veremedi mi, o serbest kürsünün karşısında toplanmış olanlar: “senin bu konuda konuşma, ders verme selâhiyetin yoktur” mânasına kalkıp dersi terk ederler, dersiâm efendi çok müşkil duruma düşerdi. Meselâ geçen asır üzerine konuşacak olur isek, o devrin büyük din bilginlerinden Vidinli Hoca Fatih Camiinde “Mutavvel” okutacakmış denilirdi, bu ders üzerinde bilgisini genişletmek isteyenler de Vidinli Hocanın derslerine devama başlardı. Yahud bu Vidinli Hoca efendi Fatih Camiinde kürsüye çıkar, şöhreti dolayısıyı ile karşısında toplanmış her yaşdan ve sınıfdan kalabalığa: “Ne okutalım?..” diye sorarak; bir ekseriyet: “Efendim Mutavvel okutunuz!..” dedi mi o derslere başlardı. Cami dersleri sabah, öğle ve ikindi namazlarından sonra verilirdi. Cami derslerine devamdan başlayıp ilmin tadını aldıkdan sonra medrese tahsili yapan ve ilmiye mesleğinde en yüksek kademelere çıkan simâlar pek çokdur, Sultan Abdülâzize şeyhülislâmlık yapmış Turşucuzâde Ahmed Muhtar Efendi bunlardan biridir; Ayasofya çarşısında Safranbolulu bir turşucunun oğlu idi; ilim aşkı ile babasından gizli cami derslerine giderdi; şeyhülislâmlığı zamanında devrinden ricâlinden Sâdık Paşaya: “Pabuçlarımı elime alıp yalın ayak cami derse girdiğim zamanlar gözümün önünde, gönül o zamanları özlüyor!..” demişdi. Surûrînin bir kasidesinden aldığımız şu beyit pek güzeldir: Gerek câmide tullâbı, gerek gülşende mürgaanı Temâşa eylekim yokdur birinin farkı diğerden. İstanbulda cami dersleri, Türkiye Maarif tarihinde salâhiyetli kalemler tarafından ele alınması gerekir pek geniş ve önemli bir konudur.