Onsekizinci asır Türk yapı sanatının şaheserlerinden, İstanbul’un en büyük hanlarından biri, yapıldığı tarihden zamanımıza kadar en küçük bir tâmir görmediği halde dimdik duran âbidevî bir muazzam binâ; Çakmakçılar Yokuşunda, Büyük Vâlide Hanının hemen karşısında, bu yokuş Sultanhamamından Bayazıda doğru çıkılırken soldadır; Çakmakçılar Yokuşu ile Tarakcılar Caddesi ve Tığcılar Sokağı arasında geniş bir adayı doldurur, asıl büyük giriş kapusu 56 kapu numarası ile Çakmakcılar Yokuşundadır. Hicrî 1177 (milâdî 1763-1764) yılında Üçüncü Sultan Mustafa (pâdişahlığı 1757-1774) tarafından yapdırılmışdır, hanın bir köşesinde 1177 yılını gösteren bir tarih kitâbesi var ise de tarih kaynaklarımızda bu büyük hanın inşasına dâir en küçük bir kayde rastlanamadı. R. Ekrem Koçu 1947 yılında Haber Gazetesinde bir sohbet yazısı içinde bu hanın inşâsı üzerine bir vesikadan şöylece bahsetmektedir: “Dostum kitabcı Nişanyan geçen gün bana çok kıymetli bir vesika gösterdi, bu, 1817 de İstanbul ermenileri tarafından Venedikde ermeni harfleri ile türkçe olarak basdırılmış bir salnâme (almanak) dir. Bu kitaba İstanbul vekaayii üzerine bir de kronoloji cedveli eklenmiş olup tarih kaynaklarımıza geçmemiş pek çok ve şâyânı dikkat şeyler tesbit edilmişdir, meselâ inşâsı tarihine hiç bir yerde rastlamadığım Ç...

Onsekizinci asır Türk yapı sanatının şaheserlerinden, İstanbul’un en büyük hanlarından biri, yapıldığı tarihden zamanımıza kadar en küçük bir tâmir görmediği halde dimdik duran âbidevî bir muazzam binâ; Çakmakçılar Yokuşunda, Büyük Vâlide Hanının hemen karşısında, bu yokuş Sultanhamamından Bayazıda doğru çıkılırken soldadır; Çakmakçılar Yokuşu ile Tarakcılar Caddesi ve Tığcılar Sokağı arasında geniş bir adayı doldurur, asıl büyük giriş kapusu 56 kapu numarası ile Çakmakcılar Yokuşundadır. Hicrî 1177 (milâdî 1763-1764) yılında Üçüncü Sultan Mustafa (pâdişahlığı 1757-1774) tarafından yapdırılmışdır, hanın bir köşesinde 1177 yılını gösteren bir tarih kitâbesi var ise de tarih kaynaklarımızda bu büyük hanın inşasına dâir en küçük bir kayde rastlanamadı. R. Ekrem Koçu 1947 yılında Haber Gazetesinde bir sohbet yazısı içinde bu hanın inşâsı üzerine bir vesikadan şöylece bahsetmektedir: “Dostum kitabcı Nişanyan geçen gün bana çok kıymetli bir vesika gösterdi, bu, 1817 de İstanbul ermenileri tarafından Venedikde ermeni harfleri ile türkçe olarak basdırılmış bir salnâme (almanak) dir. Bu kitaba İstanbul vekaayii üzerine bir de kronoloji cedveli eklenmiş olup tarih kaynaklarımıza geçmemiş pek çok ve şâyânı dikkat şeyler tesbit edilmişdir, meselâ inşâsı tarihine hiç bir yerde rastlamadığım Çakmakcılar Yokuşundaki Büyük Yeni Han, bu kronoloji cedvelinde 1761 senesinde Üçüncü Sultan Mustafa tarafından yapdırılmış gösterilmektedir”. Hicrî 1177 yılına karşılık olan 1763-1764 yılları ile 1761 arasında 2-3 senelik fark bahsedilen ermeni salnâmesinde bir küçük mürettib hatâsı olarak görülebilir. Fakat Ernest Mamboury’nin İstanbul Rehberinde bu hanı onyedinci asırda yapılmış göstermesi fâhiş bir hatâdır. 1948 senesinde Akşam Gazetesinde İstanbul Hanları üzerine bir sıra gezi notları yayınlar iken Büyük Yeni Han hakkında da iki yazı yazmışdım. İstanbul Ansiklopedisinin müdevvini ve sâhibi Reşad Ekrem Koçu bu muazzam eserindeki Büyük Yeni Han maddesinin yazılmasını benden istemek nezâketini göstermişlerdir. Aşağıdaki satırlar Akşam Gazetesindeki o yazılarımdan alınmışdır. Büyük Yeni han hemen karşısındaki Büyük Vâlide Hanı kadar geniş bir sahayı kaplamıyorsa da Büyük Vâlide Hanından fazla odası vardır. (B.: Büyük Vâlide Hanı). Büyük Vâlide hanında 57 si metrûk 210 oda, Büyük Yeni Handa ise 233 oda vardır. Büyük Yeni Hanın odalarının Vâlide Hanından daha çok olması, bu hanın Vâlide Hanı gibi iki kat üzerine değil, üç kat üzerine inşa edilmiş olmasından da ileri gelmektedir. İki kat kemer sıralarını havi ve iki avlu bırakılmak suretiyle inşa edilen Büyük Yeni Hanı ikiye taksim eden bir orta yapı daha vardır ki, iki taraflı odalara taksim edilen bu parça, hanı tam ortasından ikiye ayırmakta ve her iki avluya bakan odaların koridoruna geçen bir kısa yol vazifesini görmektedir. Üç kat üzerine inşa edilen Büyük Yeni Hanın içten birinci katında 57, on beş basamak taş merdivenle çıkılan ikinci katında 58, otuz basamak merdivenle çıkılan üçüncü katında da yine 58 oda olmak üzere 173 oda vardır. 233 e varmak için 66 oda daha ister ki, hanın pek eskidenberi odabaşılığını yapan ve şimdi hasta bulunan Recep Üster’e 1922 yılından beri yardımcılık eden Kâmil Öztürk: — Bu 66 oda, diyor, hanın dış kısmındadır. Bir kaç tanesi Çakmakçılar Yokuşu üstünde, bir kaçı Tarakçılar, bir kısmı Çarhçılar, bir kısmı da Sandalyeciler sokağındadır. Kâmil Öztürk’ün verdiği bu izahat ile hanın 233 odası olduğu ve yukarıda isimlerini saydığımız dört sokak ile çevrilmiş bulunduğu anlaşılmaktadır. Büyük Yeni Hanın sadece Çakmakçılar Yokuşundaki değil, arkadan Tarakçılar sokağına çıkan bir kapısı daha vardır. Fakat bu iki kapıdan Çakmakçılar Yokuşunda bulunanı gayet büyüktür; ceviz üzerine dövme demir kaplanmak suretiyle yapılmıştır, iki kanadının 20 ton ağırlığında olduğu tahmin edilmektedir. Arkada Tarakçılar sokağına çıkan kapı ise geçittir. Anlaşılıyor ki, arka kapı tüccarların girip çıkması, ön kapı da arabalarla yüklü hayvanların girmesi için inşa edilmiştir. Arka kapının tüccarların girmesi için açılmış olduğu, Tarakçılar sokağının hanın üçüncü katı ile aynı seviyede olmasından da anlaşılıyor. O sokaktan girildiği vakit doğrudan doğruya hanın üçüncü katına ayak basılmakta, o kattaki koridorlarda sıralanmış 58 odaya kolaylıkla gidilmektedir. İkinci kata geçmek için 30, oradan birinci kata geçmek için de 15 basamak merdiven inmek lâzımdır. Hanın duvar kalınlıkları 1 metre 30 santimdir. Binanın dışa açılan pencereleri kalın demir parmaklıklarla örülmüş, ayrıca demir kepenklerle de içten kapanır vaziyette yapılmışdır. Fakat zamanla içerden kapatılan bu demir kepenkler kaybolmuş, şimdi sadece dış taraftan örülü demir parmaklıkları durmaktadır. Büyük Yeni Han, Büyük Vâlide Hanına nisbetle daha bakımlı, daha temiz, daha derli toplu ise de uzun yıllardır onun da tamir görmediği anlaşılıyor. Bu handa da bir çok imalâthane ve dokuma tezgâhları vardır. Üst 58 odadan hemen hepsinde çatır çatır tezgâhlar işlemekte, bez ve perdelik dokunmaktadır. Üçte birinde de terziler çalışmaktadır. İkinci katın 58 odasından çoğunda ithalâtçı ve ihracatçı tüccarlara ait yazıhaneler bulunmaktadırlar. Alt kat 57 oda da ikinci ve üçüncü katlar gibidir. İkinci avluya bakan kısmın birinci katlarına da barsakçılar yerleşmişlerdir. Büyük Yeni Hanın odaları, vaktile burada alış veriş yapan tüccar ve sarrafların servetlerile mütenasip şekilde tezyin edilmiştir Bazı odalar da Malakârî tezyinat ile Edirnekârî resimler ve sanatkârane yapılmış Musandıra ve Şirvan’lar mevcuttur. Hanın odabaşısı Kâmil Öztürk önde, ben arkada odaları geziyoruz. 34 numaralı odaya girdiğimiz zaman odabaşı tavandaki tezyinatı göstererek ilâve ediyor: — İşte şu tavanı buradan söküp satın almak için Amerikalılar tarafından binlerce lira verildi. Fakat müzeler idaresine ait olduğu için vermedik tabiî..” Eski Eserleri Koruma Encümeni arşivinde bu hana ait, “Nuri Ebussuudoğlu” imzasını taşıyan 971 numaralı fişte enteresan malûmata raslanmaktadır. Encümen Reisi Aziz Ogan’ın müsaadelerile elde ettiğim bu malûmatı da şöylece gözden geçirelim: “Hanın cephesinin bulunduğu Çakmakçılar caddesi de tarihî bir yoldur. Bu yol üzerinde aşağıdan yukarıya çıkılırken sağ taraftaki dükkânların hemen hepsinde tüfek ve tabanca çakmağı imal edilir, tüfekçi ustaları buradan çakmak satın alarak yaptıkları silâhları tamamlardı. İstanbulkârî karanfil ve horozlu çakmak ile çekirge çakmak denilen neviler çok meşhur olup erbabı tarafından hararetle aranırdı. Yokuşun baş kısmındaki dükkânlarda da tığ imal eden esnaf bulunurdu.” Büyük Yeni Han hakkındaki tarihi malûmat arasında şunlara da raslıyoruz: Bankaların teessüsünden evvel, muamelâtı sarrafiyeyi idare edenler, tamamile bu hanım haricî ve dahilî odalarında sarraf dükkânları açmışlardır. Bu sebeple ilk defa kurulan Emniyet Sandığı da bu hanın üst katında bir kaç oda içinde teessüs etmiştir. Sonraları bankalar çoğalmış, sarraflar da bu handan ayrılarak bankalar civarına dağılmışlardır. Büyük Yeni Han oldukça geniş bir sahayı kaplamaktadır. Birinci ve ikinci katlarında elli sekizerden 116, üçüncü katında da 57 olmak üzere 173 oda vardır. Ayrıca büyük methal kapısının yanlarında da 8 oda bulunmaktadır. Dış dükkânların mecmuu kırkı mütecavizdir. Binanın inşasında Köfeki taşı ile Ot taşı kullanılmıştır. Büyük Yeni Han bir hayli tahavvülâta uğramış olmakla beraber, benzerlerine kıyasla en iyi vaziyettedir (1946). Cemaleddin BİLDİK Kendisinden 1948 senesinde ricâ ettiğimiz bu yazı bugün, İstanbul basınının mümtâz bir sîmâsı olan merhum Cemaleddin Bildik için rahmet vesilesi olmuşdur. Büyük Yeni Han gibi abîdevî bir şâheserin bu şehir kütüğünde mimâr hüviyyeti ile tesbiti için kendilerine müracaat ettiğimiz salâhiyetli kalemler, ki içlerinde bu ansiklopedinin pek aziz dostları bildiğimiz kimseler vardır, susmuşlardır. Muazzam eserin basit bir kroki - plânının çizilmesi, ve yine çok basit bir iki mimârî resminin yapılması için baş vurduğumuz iki genç mimar ise bizden 10-15 lira gibi astronomik ücretler istemişler, ve bir mimar ise mesâi saatinin yüz liradan aşağı düşmesi sanatkâr hüviyeti ile asla kabili telif olmadığını söylemişdir. Baş bâyii tarafından ancak 300 nüsha satılan İstanbul Ansiklopedisinden bizim mesâimizin karşılığı, bu âlemi fâniden göçüp gittiğimiz zaman, kadir ve kiymet bilecek nesillerin dökeceği iki damla göz yaşıdır. Bu satırları, Büyük Yeni Han maddesinin yanına, gereken plân ve resimleri koyamamakdan duyduğumuz üzüntü yazdırmışdır (B. İstanbul Ansiklopedisi). Büyük Yeni Han (Thomas Allom’un gravüründen Sabiha Bozcalı eli ile)