Bir çifte hamam olup Üsküdar hamamlarının en büyüğü; Türk yapı san’atının Üsküdarı tezyin eden bir şâheseri idi; çarşı boyunda olduğu için Çarşı Hamamı adı ile de meşhurdur; Hadikatül Cevâmide ise “Yeşildirekli Hamam” adı ile kaydedilmişdir; hayrâtına gelir olarak İkinci Sultan Selim’in zevcesi ve Üçüncü Sultan Murad’ın anası Nurbânû Sultan tarafından yapdırıldığı için “Vâlide Sultan Hamamı”, veya “Atik (Eski) Vâlide Sultan Hamamı” isimleri ile de anılır. (Nurbânû Sultanın yine Üsküdar’da Toptaşında Atik (Eski) Vâlide Camii diye anılan büyük camiinin yanında bir çifte hamamı daha var idi); muhtelif kaynaklarda beş isim altında kaydedilmiş olan Büyük Hamam bir Mimar Sinan yapısıdır; Nurbânû Sultanın vâlide sultanlığı zamanında yapılmış olduğuna göre, oğlu Üçüncü Sultan Murad’ın cülûs tarihi olan 1574 ile kendisinin vefâtı tarihi olan 1583 arasında inşâ edilmiş olması gerekir; dâhî mîmarın son yapdığı hamamdır (Sinan’ın ölümü 1588). Klâsik Türk hamam yapısı plânında idi: Fenerli büyük bir kubbe altında câmekân (soyunma yeri), bir soğukluk; bir göbek taşı etrafında dört halvet ve üç sofadan mürekkeb, göbek taşı üstü büyük bir kubbe, halvetler dört küçük kubbe ve sofalar üç beşik kubbe ile örtülüş harâre, yıkanma yeri. On yedinci asır ortasında yaşamış Evliyâ Çelebi bu hamamı “Çarş...

Bir çifte hamam olup Üsküdar hamamlarının en büyüğü; Türk yapı san’atının Üsküdarı tezyin eden bir şâheseri idi; çarşı boyunda olduğu için Çarşı Hamamı adı ile de meşhurdur; Hadikatül Cevâmide ise “Yeşildirekli Hamam” adı ile kaydedilmişdir; hayrâtına gelir olarak İkinci Sultan Selim’in zevcesi ve Üçüncü Sultan Murad’ın anası Nurbânû Sultan tarafından yapdırıldığı için “Vâlide Sultan Hamamı”, veya “Atik (Eski) Vâlide Sultan Hamamı” isimleri ile de anılır. (Nurbânû Sultanın yine Üsküdar’da Toptaşında Atik (Eski) Vâlide Camii diye anılan büyük camiinin yanında bir çifte hamamı daha var idi); muhtelif kaynaklarda beş isim altında kaydedilmiş olan Büyük Hamam bir Mimar Sinan yapısıdır; Nurbânû Sultanın vâlide sultanlığı zamanında yapılmış olduğuna göre, oğlu Üçüncü Sultan Murad’ın cülûs tarihi olan 1574 ile kendisinin vefâtı tarihi olan 1583 arasında inşâ edilmiş olması gerekir; dâhî mîmarın son yapdığı hamamdır (Sinan’ın ölümü 1588). Klâsik Türk hamam yapısı plânında idi: Fenerli büyük bir kubbe altında câmekân (soyunma yeri), bir soğukluk; bir göbek taşı etrafında dört halvet ve üç sofadan mürekkeb, göbek taşı üstü büyük bir kubbe, halvetler dört küçük kubbe ve sofalar üç beşik kubbe ile örtülüş harâre, yıkanma yeri. On yedinci asır ortasında yaşamış Evliyâ Çelebi bu hamamı “Çarşı Hamamı “ ismi ile kaydederek şunları yazıyor: “Üsküdarda çarşı içinde Çarşı Hamamı gaayet müferrik hoş havâ, hoş binâ bir hamamdır. Mahbûb ve pâk dellâkleri ve fûtei nîlgûnleri vardır”. İstanbul Kadılığınca tanzim edilmiş hicrî 1147 (milâdî 1734 - 1735) tarihli bir hamam defterinde Üsküdardaki Büyük Hamamda üçü Arnavud (B.: Arnavud Dellâklar) ve onbiri ecnâsı sâireden olmak üzere 14 nefer hamam uşağı bulunduğu gösterilmiş ve bunlar isimleri ve memleketleri ile teker teker tesbit edilmişdir ki şunlardır: 46. yeniçeri ortasından emekli ser nöbet dellâk kara sakallı Üsküdarlı Ahmed bin Mehmed, dellâk ihtiyar Üsküdarlı Mustafa bin Abdullah, dellâk ihtiyar Üsküdarlı Hasan bin Mehmed, dellâk cebeci neferi ihtiyar Üsküdarlı Mustafa bin Mehmed, dellâk kara sakallı Üsküdarlı Ahmed bin Mustafa dellâk tâze oğlan Üsküdarlı Mustafa bin Mustafa, dellâk çârebrû oğlan İstadveli (Arnavud) Mustafa bin Osman, dellâk kumral bıyıklı İlbesanlı (Arnavud) Hüseyin bin Mustafa, natır sarı bıyıklı İstadveli (Arnavud) Abdi bin Ömer, natır ihtiyar Üsküdarlı Veli bin Mehmed, natır kır sakallı Köle Yusuf, natır cârebrû oğlan Malatyalı Hüseyin bin Mehmed, külhancı Sivaslı zimmî (hıristiyan) Benli. Yukardaki kayıddan 1734 - 1735 arasında Büyük Hamamda 9 dellâk ve 4 natır çalışdığı görülüyor ki o tarihlerde bu büyük ve güzel hamamın gürül gürül işlediği anlaşılır; garib bir tesâdifdir ki o tarihlerde bu hamamın 9 dellâkinden beşinin adı Mustafa’dır. Yine aynı defterde Büyük Hamamda 10 nefer gedikli hammal kaydedilmişdir ki bunların hamam odunlarını indirip istif ettikleri, kütük yardıkları külhana odun taşıdıkları, ve icâbında müşterilerin boğçalarını taşıdıkları söylenebilir. Üsküdarlı halk şâiri Vâsıf Hoca bu hamam hakkında bize şu notu tevdi etmişdir: “Üsküdarımızın en büyük hamamı idi. Bu hamam üzerine geçen asrın diyar garibi saz şâirlerinden Âşık Veysel’in bir destanı vardır, Tophâneli Âşık Râzinin evrâkı metrûkesi arasında elime geçmişdir ki Veysel’in Râzi’ye destancılık vadisinde hocalık ettiğini sanırım. Veysel Ağa’nın destanında mühim olan nokta Büyük Hamamın, bir tarih zikretmeden ciddî bir tâmir görmesinden bahsetmesidir. Öyle tahmin ediyorum ki gazetenin yaygın olmadığı, ve belki de gazetenin mevcud olmadığı o devirde, bir müddet kapalı kalan hamamlar, ilân mâhiyetinde böyle destanlar yazdırılarak ve basdırılarak halka bildirildi, Âşık Veysel’in destanını hamamcı hesâbına ilân gibi yazdığı söylenebilir. Düşükce bulduğum bâzı yerlerini tashih etmek küstahlığını gösterdiğim 20 kıt’alık destan şudur: 1. Ey ahbâbı safa ehli muhabbet Ey şehrî dilberan yârı şekerleb Vasfidem size bir dilküşa hamam Eylemek gerekdir teşrîfe rağbet 2. Şehri Üsküdarda çarşı içinde Misil yokdur ne Acemde ne Çinde Büyük Hamam diye meşhûri âlem Yeni tâmir gördü hele geçende 3. Binâsı metindir çifte hamamdır Esbabı zevkü safâ hem tamamdır Hergün nice bey paşa âyan gelir Bâzısı da esnaf ile avamdır 4. Şâhirâh üzere kapusu anın Bir âli kubbesi var câmekânın Zemîni ak mermer ortası havuz Etrâfı gülistandır şadırvanın 5. Avâmın havâsın ayrılmış yeri Hasır üstü kilim döşeli biri Ayânü eşrafa serilmiş şilte Hamamda âdettir kadimdenberi 6. Misk gibi gül kokar havlu peştemal Kahveci Ârif bir taze gülcemal Yanaşmalar dahi gaayetle hobrû Natırlar nâzikdir sahibi kemal 7. Buyur gel efendim bâşımın tâcı Bu kebir hamam cânın ilâcı İbrişim kiseler misk sabunları Sizler için getirtmişdir hamamcı 8. On nefer dellâki şehbaz civandır Hem ikisi anın tâze fidandır Biri şehri Üsküdarın gülüdür Sivaslının şöhreti Erguvan’dır 9. Dellâkler karşular selâm temennâ Soğukluk müferrih gaayet rûşenâ Anda bir de küçük halveti vardır Cümle taze civanlara âşinâ 10. Ande ister isen gice yat uyu Seyreyle uzanmış bir selvi boyu Sanma hâli vahşet üzredir âhû Kuzu misâlidir hepsinin huyu 11. Göbek taşı bir pâk mermerden alan İçeri girince gel bir yol uzan Kıl temâşâ güzellerin reftârın Gör nasıl olurmuş servi hirâman 12. Üç sofası vardır dört aded halvet Her birinde ayrı sanat letâfet Mücerrebdir suyundaki şifâsı Tatlı olur kurna baş, muhabbet 13. Sivaslı Erguvan Ahmeddir biri Şehrî Gül Hasandır öbür dilberi Şemşir nâlin üzre reftâr iderek Hizmetine gelir birinden biri 14. İkiz midir yaşıd mıdır bilemem Onbeşerden yukarıdır diyemem İşve cilve hem edeble nezâket Mislin bir hamamda bulamaz âdem 15. Koltuğunda lenger sabun ile lîf Gelir hizmete o dellâki lâtif Elpençe karşında divan durarak Sanırsın çekilmiş nurdan bir elif 16. Atup pâyi billûrundan nâlinin El öper evvelâ şûhi nâzenin İbrişim kiseyi alıp destine Nâzikâne ovar çıkarır kirin 17. Temâşa kıl cünbüşünü kâkülün Şebnem misal ter dânesin ol gülün Kasem size el ayakda parmaklar Eşi birer koçan penbe sünbülün 18. Heman bütün ihvânımız buyura Nevcivan uşaklar selâma dura Üsküdarda Büyük Hamam efendim Böyle bir hamâmı dilküşâ bura 19. Üç kuruşa efendim bunca safâlar Ama gönül çeker yük yük cefâlar Mürüvvete yokdur endâze arşın Selsebîl olsun bahşişi musaffâlar 20. Âşık Veysel yazdı size destanı Görüp aklın verip nice bütânı Bura hamam değil periler kânı Üsküdar şehrinin hem gülistanı. Mustafa Galib Bey adında bir zâtin 1917 de neşrettiği “Rehnümâyi Zâbıta” adlı eserinde Üsküdardaki Büyük Hamam, İstanbul’un işlemekde olan çarşı hamamları arasında gösterilmişdir. Bu eserin neşrinden az sonra, yine o 1917 yılında Büyük Hamam kapanmış, ve bu yapı san’atı şâheserinin hazin, elîm mâcerâsı başlamışdır; şöyle ki: Onsekizinci asır ortalarında “icârei müeccele” denilen pis hilei şer’iye ile (B.: Bilicâreteyn) Evkafın elinden çıkıp eşhâsa intikal eden âbidevî eser, hamam olarak işletilmekle kiracı hamamcısını ve mülk sâhiblerini tatmin etmeyince bir müddet kapalı kaldıktan sonra o devrin büyük tüccarı Sâlim Nûri Beye tütün deposu olarak kirâlanmışdır. Sâlim Nûri Bey yedi sene kadar, muhteşem hamamı, içinde en küçük bir tahribat yapmadan depo olarak kullanmışdır. Bu arada hamamın sâhibleri ölmüş, bina 16 vârisin malı olmuşdur; tütün tüccarının verdiği kirâ hiç birisini tatmin etmemiş, sâhib oldukları eserin tarih ve sanat kıymetini idrakden âciz kafalar taşıyan bu vârisler, ellerine bir an evvel topluca bir mikdar para, bin lira, iki bin lira gibi hasis bir para geçirmek için güzel hamamın tahrib yolu ile tasfiyesini düşünmüşlerdir; Sâlim Nuri Beyin işlerinin bozulması, ve hamam - depoyu tahliye etmesi, bu köstebek ruhlu mülk sâhiblerine ilk fırsatı vermişdir. Şurasını da esefle kaydedelim ki devletin şöhretli âzâlarına huzur hakları ödediği “Muhafazâi Âsarı Atîka Encümeni” gaflet uykusundadır. Vârisler, Sâlim Nuri Bey merhumun bir kurnasını dahi zedelemeden gül gibi teslim ettiği hamamın evvelâ içindeki bütün mermerleri 2000 liraya bir mermerciye satmışlar, ve Sinan yapısı şâheserin içine câni kazma girmiş, zeminler sökülmüş, kurnalar sökülmüş, cânım hamam, “Hoş hâvâ, hoş binâ”, “Üsküdarın gülistanı”, “müşterilerine misk sabunları sürülen ve bir eşi ne Acemde ve ne Çinde bulunan” o dilkûşâ hamam bir mağara oluvermişdir; çok acı ama hakikatdır, yirminci asırda vandalizm, yalnız yurdumuzda kalmışdır, on altı hissedar bir sanat şâheserinin yok olması karşılığı 125 şer lira almışlardır. Bu sefer mağaranın duvarları için bir taşcı aranmışdır; binâ hâk ile yeksan edilecekdir, o zaman, 1929 da, bu fâcia sahnesine, aslı Gümülcinalı olup Üsküdarda tavattun etmiş bir zengin, idhâlat ticâreti ile meşgul Bay Mehmed Bozkurt el atmış, evvelâ, ne yapacağını düşünmeden, fakat yıkmamaya kararlı, Büyük Hamamı satın almak istemişdir, 16 hissedardan hamamın satın alınma muâmelesi 1929 dan 1932 ye kadar üç sene sürmüş ve binâ Mehmed Bozkurda intikal etmişdir. Bu zât, hamamın cephesinde muhdes ahşab ilâveleri kaldırmış, cadde boyuna bir sıra beton irâd dükkânlar yapılmış; mermercinin câni kazmasının köstebek gibi oyup tahrib ettiği asıl hamamı da bir marangoz ile tâmirciye kirâya vermişdir, külhan avlusu da garaj olmuşdur. 1959 da Üsküdar Çarşı boyuna Menderes imârı gelmişdir; ölçülmüş, hesablanmış, Mehmed Bozkurt’dan, çarşı boyuna yapdırtdığı üç beton dükkân ile, ardında, erkekler ve kadınlar hamamının câmekân kısımları istimlâk edilmiş ve yıkılmışdır; zâten mağara hâline dönen âbideye ikinci darbe inmiş, soğukluklarla harârelerden ibâret güdük bir yapı kalmışdır. Bu sefer Mehmed Bozkurt gereken makama mürâcaat etmiş, “Bu hamamı ne yapabilirim?” diye sormuşdur; “Aslaa yıkamazsın!..” demişlerdir. Eshâbı Kehf “ba’de harâbül Basra” uyanmışdır; mülk sâhibi: “Kıymetini takdir edin, alın!..” demişdir, “Alamayız!.” cevabı verilince: “Camekânlar gitti, Mimar Sinan da yok, geri kalanı restore ettirip her hangi bir işde kullanabilir miyim?” demiş; “Restorasiyon projesini bizim tasdik etmemiz şartı ile evet!” cevabı verilince rahat bir nefes almışdır. Teknik Üniversitenin Yapı Kürsüsü asistanı mimar Doğan Hasol bir restorasiyon projesi hazırlamış ve Mehmed Bozkurt da 1962 yılında asîl ve necîb bir vatandaş olarak restorasiyon işine başlamışdır. Üsküdarın muhteşem Büyük Hamamı, restore edildikden sonra bir kapalı çarşı olarak kullanılacak; Mehmed Bozkurt’un güzel bir karârı vardır; artık bir hamam olarak ihyâsına imkân kalmamış olan güzel binanın içi dükkân dükkân bölünmiyecek, içine giren, evvelâ, vahşiyâne tahrib edilmiş eski ve büyük bir hamamı, bir bütün olarak görecekdir; halvet ve sofa bölümlerine ve soğukluğa 22 çeşid iş kolunda (tuhafiye ve kırtasiyeden bakkala ve kasaba kadar) sâdece tezgâhlar konulacak, çarşı bir firmanın temsil ettiği bir müessese olacakdır; Büyük Hamam Çarşısını da M. Bozkurt kurup işletecekdir. Büyük Hamam, 1962 de. (Resim : B. Cantok)