Memleketimizin ilk kibrit fabrikasıdır; Büyükderenin gerisinde, Bağçeköye giden asfalt cadde üzerinde, Büyükdereden gelindiğine göre caddenin sağ tarafında, eski Nektar Bira Fabrikasının arâzisi üzerinde kurulmuşdur; hâlen Tekel Umum Müdürlüğüne bağlı bir fabrika müdürlüğü idâresinde büyük müessesedir. Fabrika müdürlüğünden aldığımız mâlûmata göre tarihçesini şöylece tesbit ettik: Kibrit, icâdı tarihinden itibaren Türkiye bir idhal maddesi olmuşdu; kapitülâsyon muahedeleri inhisar idâreleri kurmaya mâni olduğu için, Avrupa malı kibritlerin rekâbeti karşısında yerli kibrit îmâli mümkin olmuyordu. Meselâ İstanbul halkı arasında “mızıraklı” diye anılan bir ingiliz kibriti gaayetle meşhur ve makbûl idi. Birinci Cihan Harbinde Osmanlı Hükûmeti umûmî seferberlik ilân etmiş, henüz harbe iştirâk etmemiş bulunduğu sıralarda kapitülâsyonları ilgaa ettiğini ilân etmişdi. Bu esnâda kibrit ile sigara kâğıdlarına bandrol koymak suretiyle de inhisar yoluna girmiş bulunuyordu. Bu hal Lozan Muâhedesine kadar devam etmiş, bundan sonra Türkiye Cumhûriyeti Hükûmeti kibriti devlet inhisârı altına alarak, bunun tatbikini, Belçikalı bir şirkete tevdi etmişdi. Bu şirket bir tarafdan muhtac olduğu kibritleri Avrupadan getirtmekle berâber, hükûmetle yapdığı anlaşma gereğince, yerli kibrit îmâlini, bir...

Memleketimizin ilk kibrit fabrikasıdır; Büyükderenin gerisinde, Bağçeköye giden asfalt cadde üzerinde, Büyükdereden gelindiğine göre caddenin sağ tarafında, eski Nektar Bira Fabrikasının arâzisi üzerinde kurulmuşdur; hâlen Tekel Umum Müdürlüğüne bağlı bir fabrika müdürlüğü idâresinde büyük müessesedir. Fabrika müdürlüğünden aldığımız mâlûmata göre tarihçesini şöylece tesbit ettik: Kibrit, icâdı tarihinden itibaren Türkiye bir idhal maddesi olmuşdu; kapitülâsyon muahedeleri inhisar idâreleri kurmaya mâni olduğu için, Avrupa malı kibritlerin rekâbeti karşısında yerli kibrit îmâli mümkin olmuyordu. Meselâ İstanbul halkı arasında “mızıraklı” diye anılan bir ingiliz kibriti gaayetle meşhur ve makbûl idi. Birinci Cihan Harbinde Osmanlı Hükûmeti umûmî seferberlik ilân etmiş, henüz harbe iştirâk etmemiş bulunduğu sıralarda kapitülâsyonları ilgaa ettiğini ilân etmişdi. Bu esnâda kibrit ile sigara kâğıdlarına bandrol koymak suretiyle de inhisar yoluna girmiş bulunuyordu. Bu hal Lozan Muâhedesine kadar devam etmiş, bundan sonra Türkiye Cumhûriyeti Hükûmeti kibriti devlet inhisârı altına alarak, bunun tatbikini, Belçikalı bir şirkete tevdi etmişdi. Bu şirket bir tarafdan muhtac olduğu kibritleri Avrupadan getirtmekle berâber, hükûmetle yapdığı anlaşma gereğince, yerli kibrit îmâlini, bir kibrit fabrikası tesîsini taahhüd etmiş bulunuyordu. Türkiyenin ilk kibrit fabrikasının, civârında Zingal Ormanları bulunan Sinopda kurmaya başlamış ve aynı zamanda bu ormanla bu ormanları işletecek diğer bir şirket kurmuşdu. Sinop kibrit fabrikası inşâ edildiği sırada, zemin kum tabakalarından müteşekkil olduğu için, binâların sikletine ve makinaların ihtizâzına dayanamamış, fabrika sahâsında bir heyelân başlamış ve fabrika duvarları her tarafından çok tehlikeli bir şekilde çatlamışdı. Bu hal karşısında her ne kadar temeller takviye edilmek istenilmiş ise de muvaffak olunamamış, henüz tamamlanmamış olan inşaat durdurulmuş; başkaca bir takım husûsatı da bu şirketin yapamıyacağı ve taahhüdlerini ifâ edemiyeceği görülerek mukavelenin feshi ile kibrit inhisârının devletçe düzenlenmesi yoluna gidilmişdir. Bu sırada American - Turkish Investment Corporation” şirketi kibrit inhisarını işletmeye tâlib olmuş, devletçe de memleket dâhilinde mahallî ibtidâi maddelerden faydalanmak, tedricen yerli elemanlar yetişdirilmek gibi esasları hâvi şartlar dâhilinde ve 8 milyon altın dolar avans verilmesi şartı ve bu imtiyazın bu amerikan şirketine devri muvâfık görülmüştür. Bu sûretle teşekkül eden ve “Türkiye Kibrit ve Çakmak İnhisârı Sâhibi İmtiyazı” nâmını alan yeni şirket faaliyete başlamış, ilk iş olarak tehlikeden mâsun bir yer olan Büyükderede Nektar Bira Fabrikası arâzisini satın alarak kibrit fabrikasını Sinoptan buraya nakletmeye başlamış ve imtiyâzın işletilmesine devâm edilmişdir. Büyükderedeki Kibrit Fabrikasının İnşaatına 1930 senesinde başlamış olan Amerikan şirketi ilk türk kibritini piyasaya 1932 senesinde vermişdir. Bu ilk kibritin kutuları üstündeki etiketde çift öküzle sapan süren başı kasketli bir çiftçi resmi, altında da arab asıllı türk harfleri ile “Türkiye Cumhuriyeti Kibritleri, Sinob Fabrikası” ibâresi vardır. Bu kibrtler İstanbulda Büyükdere Fabrikasında imâl edildikleri halde, evvelce Sinob Fabrikası için basdırılmış olan milyonlarca etiketin hebâ olmaması için kutularda kullanılmasında mahzur görülmemişdir. Bu Amerikan şirketi 1943 yılına kadar kibrit imâl etmiş, o yılın Mayıs ayında da bütün haklarını tesbit edilmiş şartlar dâhilinde hükûmete devrederek işden çekilmişdir. Büyükdere Fabrikasının işletilmesi için hükûmetce bir muvakkat işletme idaresi kurulmuşdur. Fabrika 1946 yılı mayıs ayı sonuna kadar bu muvakkat idâre elinde kalmış, aynı yıl haziran ayı başında da bu idâre lâğvedilerek Büyükdere Kibrit Fabrikası bütün tesisâtı, teşkilâtı, personel ve işçileri ile birlikte Tekel Umum Müdürlüğüne devredilmişdir. Büyükdere Kibrit Fabrkasının kurulduğu arâzi 85,000 metro karedir; son yapılan ilâvelerle binâların kapladığı sâha da 6000 metro karedir. Müessese şu binâ gruplarından müteşekkildir: Nektar Bira Fabrikasının eski binâsı; Fabrika binâları, İdâre, emniyet âmirliği, itfaiye, yemekhâne ve mutfak kreş dispanser binâları; müdür ve memur lojmanları. 29 ağustos 1962 çarşamba günü fabrika bağçesine sanat okulundan satın alınan bronz bir Atatürk büstü (Heykeltraş Kenan Yontunç’un eseri) fabrika işçisinin inşâ ettiği güzel bir kaaide üzerine törenle konmuşdur; çok geç kalmış bir işdir yeni müdür Rahmi Demirsoyun himmeti eseridir. Türkiyede kibrit inhisârının kaldırılması üzerine bir İstinyede (Vehbi Koç firmasının Türkay kibritleri), diğeri Kartalda (Safina A. Ş. nin Ateş kibritleri) iki rakib kibrit fabrikasının açılması Büyükdere Fabrikasına küçümsenmiyecek darbe vurmuş; herşeyden önce en iyi işçileri daha tatminkâr ücretlerle elinden alınmışdır; bir yandan da iş hacmi küçülmüşdür, 1961 de 726 işçi ile çalışan fabrika, 1962 de 629 işçiden mürekkeb bir kadro ile faaliyete başlamışdır. 27 işçi de sene içinde ayrılmış, 250 si kadın olmak üzere 602 işçi kalmışdır; çıkanların yerine de yeni işçi alınmamaktadır. 17 yaşından küçük işçi çalışdırmayan Büyükdere Kibrit Fabrikasında mesâi sabahları 7,30 da başlar, 12,30 - 13,30 arasında bir saatlik öğle paydosundan sonra akşam 17 ye kadar devam eder. Fabrikada gece mesâisi yokdur; geceleri bekci ve itfâiyeden mürekkeb vardiya usûlü ile bir uyanık ekip bulunur. Kadın işçilerin çocukları için çok güzel bir kreş - çocuk yuvası vardır; burada yeni doğmuş bebeklerden 7 yaşına kadar işçi çocuklarına bakılır; mekteb çağına gelen çocuklar da tepeden tırnağa giydirilip okula uğurlanır; kreşde her yıl 60 - 70 çocuk bulunmaktadır. Büyükdere Kibrit Fabrikasını İstanbul Ansiklopedisi adına 1962 ağustosunda ziyaretimizde fabrikanın muhterem müdürü eczâcı Rahmi Demirsoy ile müdür muavini Fahreddin Güneşden gördüğümüz alâkayı ve hüsnü kabûlü burada şükran ve tesbit etmek vecîbemizdir; fabrikanın makina mühendisi olup on dokuz yıldan beri bu fabrikada çalışan ve bize fabrikayı gezdiren sayın Orhan Hızıroğlunun adını da bu şehir kütüğüne kaydeder iken büyük bir haz duyduk. 1962 de müessesenin en emekdar sîmalaır 32 yıldan beri burada çalışan ustabaşı Edhem Emekdaş ile 27 senelik bir memuru olan mübâyaa âmiri Said Akova idi. Kibritin süreti îmâli İstanbul Ansiklopedisinin konusu dışındadır. Büyükdere Tekel Kibrit Fabrikası 1932 yılından 1961 yılına kadar otuz sene içinde 1,609,129 sandık kibrit îmâl etmişdir, bir sandıkta 5000 kutu kibrit bulunduğuna göre fabrika îmâlâtı 8,045,645,000 kutu kibrit olur. 1932 de 10,721 sandık, 1961 de de 57,900 sandık kibrit yapılmışdır; fabrikanın istatistik cedvelindeki kayıdlara göre kibrit îmâlâtı rekoru 84,728 sandıkla 1956 yılındadır; fabrikanın en yüksek istihsâl devresi de 1954 - 1959 arasında olmuşdur. Hâlen İstinyedeki Türkay Kibrit Fabrikası bu Büyükdere Fabrikasının en kuvvetli rakibi olup 1961 imâlâtı Büyükdere Fabrikasına yetişmiş durumda idi. Büyükdere Kibrit Fabrikası 1 — Giriş kapusu ve emniyer âmirliği; 2 — İdâre; 3 — Dispanser; 4 — Sivil savunma şubesi; 5 — Yemekhâne ve mutfak; 6 — Kreş ve çocuk yuvası; 7 — Memur lojmanı; 8 — Destere dâiresi, altından erkek işçilerin banyoları ve ayak yolları; 9 — Kazan; 10 — Çöp soyma dâiresi; 11 — Kutu soyma dâiresi; 12 — Çöpkurutma ve perdah dâiresi; 13 — Çöp istifleme dâiresi; 14 — Kontinü (eczâyı çöp başlarına koyma) dâiresi; 15 — Kutulara doldurma dâiresi; 16 — Kutu imâli, etiket ve doldurmaya kutu ihzâr dâiresi; 17 — Kutu kenarlarını fosforlama dâiresi ve paketleme; 18 — Eczâ ve kola dâiresi; 19 — Fosfor ihzar dâiresi; 20 — Lâboratuar; 21 — Marangozhâne; 22 — Tâmir atölyesi; 23 — Kalayhâne, kaynakhâne ve sarachâne; 24 — Kadın işçiler banyo dâiresi ve ayak yolları; 25 — İtfâiye; 26 — Mâmul anbarları; 27 — Umumu büyük anbar (Hektar Bira Fabrikasından kalmış olan binâ); 28 — Anbarlar; 29 — Katrakt (tomrukdan kereste – kalas yapılan yer) dâiresi; 30 — Müdür lojmanı; 32 — Ser; 33 — İki sarnıç kuyu (suyu dışardan taşınarak doldurulur). Büyükdere Kibrit Fabrikasında Nektar Bira Fabrikasından kalan binâ. (Resim : Behcet Cantok) Büyükdere Kibrit Fabrikasında idâre binâsı. (Resim : Behcet Cantok) Büyükdere kibritlerinin ilk etiketi Sinob Fabrikası için hazırlanmışdı; üstünde Arab asıllı Türk harfleri ile: “Türkiye Cumhuriyeti Kibriti, Sinob Fabrikası” yazılıdır. Tekel kibritlerinde en uzun zaman kullanılan etiket. Tekel kibritlerinde piyasaya çıkmamış Ankara ve İstanbul için lüks kibrit etiketleri