Yukarı Boğazın Rumeli yakasında yine aynı ismi taşıyan büyük koy üzerinde meşhur bir köy; İstanbul Vilâyetinin mülki taksimâtında Sarıyer kazâsının merkez nâhiyesidir; Boğaziçinde Yeniköy nâhiyesi de bu kazâya bağlıdır. Kazânın merkez nâhiyesi olan Büyükderenin hududu Kocataş mevkiinden Kefeli Köyü - Kireçburnu Caddesi üzerinde Çakalderesine kadardır. Gaayet büyük ve bâzı târihî vak’alara sahne olmuş bir çayırı ile meşhur olan bu köy, gemiler için yatak yeri derin bir koyun sâhilini işgal eder. (B.: Büyükdere Koyu); koy ile beraber adını da koya dökülen dereden alır. Köprüden 11,10 mil uzaktadır, liman işletmesi vapurları bu mesâfeyi, iskelelere uğrıyarak 1,30 saatde, doğru gelirlerse 55 dakikada alırlar. Büyükdere, nefsi Büyükdere Çayırbaşı isimleri ile iki mahalleye ayrılmışdır, aralarındaki hudud, köyün ilkokulu yanından geçer. Büyükdere Mahallesi 43 sokak olup isimleri şunlardır: Piyasa Caddesi, Piyasa Çıkmazı, Bülbül Sokağı, Davar Sokağı, Sevimli Sokak, Lokanta Sokağı, Fırın Sokağı, Kireç Sokağı, Sefâret Sokağı, Kahkaha Sokağı, Şerbethâne Sokağı (eski adı Şarabhâne), Yazıcı Sokağı, Fıstık Suyu Sokağı, Hâcet Sokağı, Gülmez Hasan Sokağı, Çobankızı Sokağı, Çubukçu Sokağı, Mekteb Sokağı, Hançerli Çavuş Sokağı, Topçu Karakol Sokağı, Kocataş Mevkii, Bağlar Mevkii, Bostan Sokağ...

Yukarı Boğazın Rumeli yakasında yine aynı ismi taşıyan büyük koy üzerinde meşhur bir köy; İstanbul Vilâyetinin mülki taksimâtında Sarıyer kazâsının merkez nâhiyesidir; Boğaziçinde Yeniköy nâhiyesi de bu kazâya bağlıdır. Kazânın merkez nâhiyesi olan Büyükderenin hududu Kocataş mevkiinden Kefeli Köyü - Kireçburnu Caddesi üzerinde Çakalderesine kadardır. Gaayet büyük ve bâzı târihî vak’alara sahne olmuş bir çayırı ile meşhur olan bu köy, gemiler için yatak yeri derin bir koyun sâhilini işgal eder. (B.: Büyükdere Koyu); koy ile beraber adını da koya dökülen dereden alır. Köprüden 11,10 mil uzaktadır, liman işletmesi vapurları bu mesâfeyi, iskelelere uğrıyarak 1,30 saatde, doğru gelirlerse 55 dakikada alırlar. Büyükdere, nefsi Büyükdere Çayırbaşı isimleri ile iki mahalleye ayrılmışdır, aralarındaki hudud, köyün ilkokulu yanından geçer. Büyükdere Mahallesi 43 sokak olup isimleri şunlardır: Piyasa Caddesi, Piyasa Çıkmazı, Bülbül Sokağı, Davar Sokağı, Sevimli Sokak, Lokanta Sokağı, Fırın Sokağı, Kireç Sokağı, Sefâret Sokağı, Kahkaha Sokağı, Şerbethâne Sokağı (eski adı Şarabhâne), Yazıcı Sokağı, Fıstık Suyu Sokağı, Hâcet Sokağı, Gülmez Hasan Sokağı, Çobankızı Sokağı, Çubukçu Sokağı, Mekteb Sokağı, Hançerli Çavuş Sokağı, Topçu Karakol Sokağı, Kocataş Mevkii, Bağlar Mevkii, Bostan Sokağı, Hamam Sokağı, Kömür İskelesi Sokağı, Bayır Sokağı, Canfes Sokağı, Dede Korkut Sokağı, Camii şerif Sokağı, Ekserci (eski adı Enserci, Çivici) Sokağı, Çeşme Sokağı, Büyük Tepe Sokağı, Mühendis Şevket Sokağı, Azadlı Sokağı, Ahiler Sokağı, Uzun Fıstık Sokağı, Kırklar Sokağı, Dede Yusuf Sokağı, İhtilâlci Ziya (eski adı Mektubcu Osman) Sokağı, Karaorman Sokağı, Yemişli Sokak, Dere Sokağı, Cevizli Sokak, Dildar Sokağı. Çayırbaşı Mahallesi de 11 Sokakdır: Çayırbaşı Caddesi (bir kısmı Büyükdere Mahallesinde), Nazarlık Sokağı, Sepetci Sokağı, Bağlar Mevkii, Tepe Sokağı, Mercan Sokağı, Çayırbaşı Camii Sokağı, Testiciler Sokağı, Yeni Mahalle Sokağı, Kefeli köyü - Bağlar yolu, Kireçburnu Caddesi, Bağçeköy Caddesi. Büyükderede bulunan resmî müesseseler şunlardır: Hükûmet konağı (Sarıyer Kaymakamlığı), Belediye şûbe müdürlüğü, Emniyet Âmirliği, P.T.T., Mal Müdürlüğü, Gümrük Muhâfaza Memurluğu, Liman Memurluğu, Fener Memurluğu, Noter, Denizcilik Bankasının Gemi kurtarma işletmesi Büyükdere istasyonu, Askerlik Şûbesi, Vilâyet Fidanlık Müdürlüğü, Tekel Kibrit Fabrikası. Amme hizmetinde kuruluş diğer müesseseler şunlardır: Büyükdere Yardımsevenler Cemiyeti, Orman Fakültesi Talebe Cemiyeti, Çocuk Esirgeme Kurumu, Büyükdere Gençlik Kulübü, Belediye Çocuk Bağçesi, Örnek Kültür Derneği, Denizcilik Yüzme İhtisas Kulübü. Eğlence yerlerinden İnci Âile Bağçesi, Beyaz Park Gazinosu, Büyükdere Deniz Hamamı vardır. Mesîreleri arasında Fıstık Suyu, Ali Ağanın Bağı, Sultan Suyu meşhurdur; eski bir mesîre olan Karakâhya Bağçesi 1931 de Meyva İslâh İstasyonu olmuşdur. Büyükderede bine yakın mesken ile 130 dükkân vardır. Köyün iki mahallesinden Büyükdere Mahallesinde: 1 otel (iskele başında Bora Oteli) 1 hastahâne, 9 içkili lokanta, 2 ekmek fırını, 2 simitci fırını, 1 eczâhâne, 18 bakkal, 8 kahvehâne, 5 terzi, 6 berber, 7 tuhâfiyeci, 1 sobacı, 1 kolacı, 3 nalbur, 3 kunduracı, 5 kasab, 2 elektrikci, 1 aşçı, 1 ciğerci, 1 ciğerci 1 arpacı kepekci, 1 tornacı, 2 balıkcı, 2 yorgancı, 1 odun deposu, 2 elbise temizleyici şûbesi (Sokrat Mimoza), 2 fotoğrafhâne, 9 manav, 1 Dizel motorları yedek parça satış yeri, 1 balık lokantası (Mardiros), 1 kebabcı, 1 emlâk komisyoncu bürosu, 1 yazlık sinema (Ferah), 1 benzin istasyonu; Çayırbaşı Mahallesinde: 1 turistik otel (Ender Villa, lokantası ve gazinosu), 7 bakkal, 8 kahvehâne, 3 berber 1 işkembeci, 3 aşcı, 1 tatlıcı, 3 manav, 1 kunduracı, 1 terzi, 1 arpa ve kepekci, 1 tornacı, 1 marangoz, 1 Tekel bâyii, 1 soba ve gazocağı tâmirhanesi vardır (mayıs 1962). İki camii vardır, biri Büyükdere Mahallesinde Karakethüdâ Mehmed Ağa Camii (B.: Karakethüdâ Camii), biri de Çayırbaşı Mahallesinde Cerrah Mahmud Efendi Camiidir (B.: Cerrah Mahmud Efendi Camii). 1 rum ortodoks kilisesi (B.: Ayia Paraskevi), 1 ermeni katolik kilisesi (B.: Surp Bogos), 1 ermeni gregoriyen kilisesi (B.: Surp Hıripsine), ve 1 italyan katolik kilisesi vardır. Rusya ve İspanya sefârethânelerinin yazlık köşkleri de Büyükderededir. Büyükderede bir akşam kız sanat okulu ile bir ilkokul vardır. İş Bankası ile Yapı ve Kredi Bankasının da şûbeleri bulunmaktadır. Onyedinci asır ortasında yaşamış büyük muharrir ve seyyah Evliyâ Çelebi Büyükderenin o asırdaki manzarasını şöyle tasvir ediyor: “Bu kasaba dahi İkinci Sultan Selimin teferrücgâhı idi. Bir dağlık dere içinde binâ olunmuşdur. Burada çınar, kavak, servi, salkım söğüd ve sâir ağaçlar vardır ki, her biri gök yüzüne ulaşmış ulu ağaçlardır, zemînine güneş tesir etmez bir cilvegâhdır. Günâgûn çimenzar sofaları, namazgâhları ve nice akar sularla müzeyyen bir mesîrei dilârâdır. İşte böyle emsâli bulunmaz mesîre olduğu cihetle yanında Büyükdere kasabası kurulup mâmur olmuşdur. Bin kadar hâneleri vardır. İskele başında Koca defterdar Mehmed Paşa Camii (?) vardır; bir hamamı, bir kaç muhtasar sokağı olup bağ ve bağçesi sayısızdır”. Yine aynı asırda yaşamış ünlü ermeni yazarı Eremiya Çelebi Kömürciyan, Büyükdereyi iki satırla geçerek: “Sonra aynı denizin biraz içerisinde bulunan Kefeli Köy ve Büyükderenin nihâyetinde güzel bir yer olan Kırkağaç gelir. Rumlarla meskûn olan Büyükderenin evleri derenin başındadır” diyor. Eremiya Çelebi Kömürciyanın eserini türkçeye çevirmiş olan Hrand D. Andreasyan da bu kısa metne şu notu ilâve etmişdir: “Bugün yerli müslüman ve hıristiyan halk ile ve Avrupalılarla meskûn bulunan Büyükderede eskiden pek çok rum âilelerinin ikaamet ettiği mâlum ise de ermenilerin oraya ne zaman yerleşmeye başladıkları bilinmiyor. Ermeniler Büyükdereye XIX. asırdan itibâren oraya yerleşmeye başlamış olsa gerektir. Bugün Büyükderede mevcud bulunan ermeni kilisesi 1848, ermeni katolik kilisesi de 1885 senelerinde yapılmışdır.” Geçen asır başlarında Büyükderenin yalı boyu binâları için bu İstanbul Ansiklopedisinde “Bostancıbaşı Defterleri” maddesine bakınız. Birinci Cihan Harbi arifesinde Şirketi Hayriye tarafından “Boğaziçi ve Şirketi Hayriye” adı ile neşredilmiş tarihçe salnâmede Büyükdere için şu satılar yazılıdır: “Büyükderede rumlar 4300, islâmlar 700, mûsevîler 300 ve ermeniler 180 nüfusdur. Büyükdere vaktiyle bir balıkcı yatağı idi. Fetihden sonra Osmanlılar tarafından mazharı rağbet olmamışdır (Evliyâ Çelebinin burayı medheden satırları okumamış oluyor). Fakat Arvupadan bize sefirler gelmek âdeti baş gösterip de Beyoğlunda kışlık sefârethâneler tesis olunmaya başladıktan sonra, bu sâhillerde de sayfiyeler tedârik ettiler; Rusya ve İspana sefarethâneleri de Büyükderededir. “Büyükderede adedi onbire varan tuğla fabrikaları ile Nektar nâmında bir bira fabrikası (B.: Bira), otelleri, gazinoları, ve Fıstık Suyu, Ali Ağanın Bağı, Karakâhya Bağçesi, Sultan Suyu, Nektar Bağçesi namlarındaki mesireleri ile de meşhurdur”. Büyükderenin bir sayfiye olarak şöhreti, İkinci Sultan Mahmud zamanında başladı, o günden zamanımıza kadar da Boğazın gaayetle rağbetde bir yeri oldu. Müverrih Cevdet Paşa gencliğine rastlayan Abdülmecin devrini anlatır iken “Mâruzât” adlı rinde şunları yazıyor: “Kırım Muhârebesinde Fransız, İngiliz ve Sardunya askerleri İstanbula geldiklerinde altınları su gibi akıttılar. İstanbul esnafı çok para kazandı; saray düğünlerinde ise çarşı esnafı, bilhassa kuyumcular fevkalâde faydalandı, kibârâne yaşamaya alışdılar, Boğaziçinde yalılar tutmaya kalkıştılar. O zaman Kadıköyü ve Adalar henüz mâmur olmamışdı, Kızıltoprağın adı yokdu, şitâiye İstanbul ile Beyoğluna, sayfiye Boğaziçi münhasırdı. Boğazda kiralık köşe bucak kalmadı, Büyükderede dört odalı bir kirâ evi bulmak büyük saadet bilindi”. E. Gnl. H. R. AYYILDIZ Büyükdere (Harita : B. Cantok)