İstanbul Boğazının zamanımızdaki tahkimâtı ve müdafaa sistemi, devletimizin ve ordumuzun askerî sırlarındandır, temiz vatan evlâdı, askerlik hizmeti ile oralarda görevli, olmadıkça, bu konuda en küçük bir şey dahi öğrenmek istemez. Bu ansiklopedi artık hiç bir kıymeti askeriyesi kalmamış olan Boğazın eski kale ve tabyaları hakkında bâzı târihî notları kısaca toplayarak bir şehir kütüğü hüviyeti ile vazifesini yapmış olacakdır. Türkler Boğaziçini ilk gördükleri sırada, kendi muazzam beldelerinin çok kuvvetli kale duvarla içine sığınmış olan bizanslıların, bu su geçidini korumak için, en küçük bir endişe duymamışlardı. Karadenizin bütün güney kıyısına sâhib olan bu imparatorluk için bu denizden gelecek her hangi bir tehlike asla tasavvur edilemezdi. Karadenize çıkmış olan cenevizlilerdir ki, küçük müstemlikelerinde kalecikler inşâ etmişler ve bu arada bir kale de, Anadolu Kavağının arkasındaki tepede yapmışlardır; türkler bu kaleyi de metrûk, bir harâbe hâlinde buldular. İstanbulun fethinden evvel, karşı Rumeli yakasına emin bir geçid iskelesi olarak Yıldırım Bayazıdın eliyle, Boğaziçinde ilk büyük kale olarak Güzelce Hisar, Anadolu Hisarı yapıldı. (B.: Anadolu Hisarı). Fâtih Sultan Mehmed İstanbul muhâsasına hazırlanır iken Yıldırımın kalesini azıcık tahkim tâmir ettirdi ve karşı...

İstanbul Boğazının zamanımızdaki tahkimâtı ve müdafaa sistemi, devletimizin ve ordumuzun askerî sırlarındandır, temiz vatan evlâdı, askerlik hizmeti ile oralarda görevli, olmadıkça, bu konuda en küçük bir şey dahi öğrenmek istemez. Bu ansiklopedi artık hiç bir kıymeti askeriyesi kalmamış olan Boğazın eski kale ve tabyaları hakkında bâzı târihî notları kısaca toplayarak bir şehir kütüğü hüviyeti ile vazifesini yapmış olacakdır. Türkler Boğaziçini ilk gördükleri sırada, kendi muazzam beldelerinin çok kuvvetli kale duvarla içine sığınmış olan bizanslıların, bu su geçidini korumak için, en küçük bir endişe duymamışlardı. Karadenizin bütün güney kıyısına sâhib olan bu imparatorluk için bu denizden gelecek her hangi bir tehlike asla tasavvur edilemezdi. Karadenize çıkmış olan cenevizlilerdir ki, küçük müstemlikelerinde kalecikler inşâ etmişler ve bu arada bir kale de, Anadolu Kavağının arkasındaki tepede yapmışlardır; türkler bu kaleyi de metrûk, bir harâbe hâlinde buldular. İstanbulun fethinden evvel, karşı Rumeli yakasına emin bir geçid iskelesi olarak Yıldırım Bayazıdın eliyle, Boğaziçinde ilk büyük kale olarak Güzelce Hisar, Anadolu Hisarı yapıldı. (B.: Anadolu Hisarı). Fâtih Sultan Mehmed İstanbul muhâsasına hazırlanır iken Yıldırımın kalesini azıcık tahkim tâmir ettirdi ve karşısına Boğazın ikinci türk kalesinin, Boğazkesen kalesini (Rumeli Hisarını) yapdı, ve Karadenizin muhteşem su yolunu Konstantiniyyeye kapamış oldu. (B.: Boğaz kesen kalesi). İstanbulun fethinden sonra bütün Karadeniz yalısın türkiyeye ilhâkı, ve bu arada Kırımın da Türkiyeye bağlı bir hanlık hâline konulması o kadar sür’atle tahakkuk etti ki, onbeşinci asrın ortasından onyedinci asrın ortalarına kadar Osmanlı İmparatorluğu da Boğazın tahkimini düşünmedi, öyle ki Güzelce Hisar ve Boğazkesen kalesi dizdarlığı ve muhâfız neferliği bir geri hizmet, devamlı dinlenme yeri oldu. On yedinci asır ortalarına doğru, Dördüncü Sultan Murad zamanında kazak korsanlarının Boğazdan girerek Yeniköye kadar gelmesi ve bu köyü basıb yağma etmesi, fetihden iki asır sonra Osmanlı Devletini yukarı Boğazda yeni kaleler inşa ederek bazı müdafaa tertibleri almağa sevk etti, Sultan Murad, Bağdadcık ve Revancık adları ile yukarı Boğazda iki kale yapdırdı. (B.: Boğaziçi kazak korsanlar Vak’ası; Murad IV). Fakat bu tahkimat, bir daha görülmeyecek olan korsan tecâvüzü ihtimâline karşı, askerÎ olmakdan ziyâde inzibâtı bir tedbirdi. Türkiyenin Boğazda ciddi endişelerle askerî tahkimâta başlaması, on sekizinci asır da Rusyanın sür’atle büyüyüp ve kuvvetlenmesi, ve milletler arası akdedilmiş siyasî anlaşmalarla Karadenizde bir donanma bulundurmak hakkını alması üzerine oldu. Boğazın Dördüncü Murad zamanında yapılan kalelerle inzibâti mâhiyetde tahkimi hatıraları ve o asırda Anadolu ve Rumeli Hisarlarının durumu, bu pâdişahın mûasırı Evliyâ Çelebinin seyahatnâmesinde şu satırlar ile tesbit edilmişdir: “Boğazkesen kalesi — 105 pâre topu var, ammâ lebi deryâda Boğaza nâzır bir tepede içine âdem sığar balyemez ve şayka topları var; kale dizdarı ve 300 kadar neferât gece gündüz âmâde dururlar; kale içinde kayalara muttasıl kırlangıç, âşiyânı gibi yüz seksen kadar neferât, hâneleri vardır. “Anadolu Hisârı — Âli, metin, amma küçükdür. İçinde dizdar hânesi, neferât evleri, 200 kadar timar sâhibi neferi var; lebi deryâda Rumeli Hisarına ve Akıntı burnuna nâzır topları vardır. “Rumeli Kilidülbahir kalesi — Sultan Murâdı Râbi inşa etti; lebi deryâda murabbâ şeklinde metin binâ olup kıbleye nâzır bir demir kapusu var. İçinde 60 adet neferât hâneleri ve Sultan Muradın bir camii iki buğday anbarı ve 100 aded büyük küçük topları, dizdarı ve 300 neferâtı vardır. “Boğazın bir dar yerinde olup karşı Anadolu kalesi halkı ile dâvûdî sesle birbirilerine çağırub konuşurlar. “Anadolu Kilidülbahir kalesi — Bu dahi Sultan Murad binâsıdır; lebi deryâda bir düz yerde olup murabbâ şeklinde metin kaledir. Kıbleye nâzır bir demir kapusu var. İçinde seksen mikdar neferât höcreleri, dizdarı ve 300 neferâtı, Sultan Muradın bir camii, iki buğday anbarı, 100 aded topları var, cümlesi karşı Rumeli kalesine ve Karadeniz Boğazına nâzırdır, her biri onar mil alır balyemez toplardır”. Boğazın askerî tahkimâtı hakkında müverrih Cevdet Paşa kendi adına nisbetle anılan tarihinin altıncı cildinde hicrî 1210 (milâdî 1795 - 1796) yılı vekaayii arasında şu mâlûmatı veriyor: “Bir vakitdenberi tâmir ve tecdîdine ihtimam olunan Karadeniz Boğazı kalelerinin bir iyi nizâma sokulması lâzım gelmekle Bağdadcık? ve Revancık? ve Rumeli Feneri ve Anadolu Feneri ve Garibce ve Büyükliman ve Poyraz Limanı kalelerinin neferâtı mevcûdesine 500 nefer ilâvesiyle zâbitanla berâber mecmûu bine tamamlanmış, ve her dokuz nefere bir onbaşı tâyin olunarak zâbitler 160 neferi Bağdadcık kalesinde, ve 160 neferi Revancık Kalesinde, 144 neferi Rumeli Feneri Kalesinde, 102 neferi Garibcede, 59 neferi Büyüklimanda, ve 162 neferi Poyraz kalesinde ikamet, ve hepsi topçuluğu lâyıkı ile tahsil etdikden başka, işbu yedi kal’aya Boğaz Nâzırı nâmiyle bir ağa nasbolundu. Kaptan Paşanın, kendisi İstanbulda yoksa vekili olan Tersâne Emininin onbeş günde bir bu kalelere gidüp teftişi nizâma rabtolundu; Boğaz Nâzırı Ağaya senevî 2500 kuruş ve yevmiye 20 çift ekmek, 4 okka sâde yağ, 3 okka et, 3 kile arpa, kalelerin dizdarlarının her birine senevî 600 kuruş, kale kethüdâlarına ve topcubaşılarına yevmiye 60 akçe ve neferlere yevmiye 50 akçe tahsis ve tâyin edildi. Ve geceleri gemilerin Boğazdan geçmesi yasak edilerek bu hususda mufassal bir tâlimatnâme tanzim olundu. “İstanbul tarafında bulunan dört kale, yâni Rumeli Kavağı, Anadolu kavağı, Yûşâ Tabyası ve Telli dalyan Tabyası muhâfızı olarak ötedenberi bostancı neferleri bulunuyordu. (B.: Bostancılar Ocağı, tâlim ve zabtu rabtlarına bostancıbaşı nezâret etmek üzere yine onlar da bırakıldı, yalnız bu sefer devlet ricâlinden bir zât bu kaleler üzerine ayrıca nâzır tâyin olundu, ki mevâcihlerinin (üç ayda bir çıkan aylıklarının) dağıtılmasına, yeni efrâdın alınmasına bostancıbaşı ile beraber nezâret edecekdi, 1500 kuruş maaşla bir de kâtib tayin olundu, ve bu dört kale ve tabyadaki bostancı neferlerinin Levend Çiftliğindeki muallim asker gibi yeni usul üzere âlim görmesi nizâmına bağlandı. Bu dört kale ve tabyadaki bostancı ustaları kale dizdarı yerinde olduğundan onlarada senevî 600 kuruş maaş bağlandı. Fakat Yûşâ Tabyasının ustası timarlı olduğundan ona maaş bağlanmasına hâcet kalmadı. Bu dört kalenin her birine yevmiye tâyin (ekmek) bedeli içinde 86 akçe ile birer kethûda, birer topcubaşı, 76 akçe ile birer cebecibaşı, 56 akçe ile üçer nefer kâtib, Rumelikavağına 66 akçe ile 24 sefer top ustası, 56 akçe ile 72 nefer topçu, 86 akçe ile bir nefer kumbaracı kethüdası, 60 akçe ile 8 nefer kumbaracı halifesi, 56 akçe ile 24 nefer kumbaracı, ve Anadolu kavağına dahi bu veçhile (yani yevmiyelerinin mikdarı ayni olmak üzere) 25 top ustası, 75 topcu, 1 kumbaracı başı, ve maiyetine bir kâhya, 10 nefer kumbaracı halifesi, 30 nefer kumbaracı; Yûşâ Tabyasına 31 nefer top ustası, 93 nefer topcu, 1 kumbaracı başı, 1 kâhya, 10 kumbaracı halifesi, 30 kumbaracı, Telli Tabyaya 23 top ustası ile 69 topcu tertip ve tâyin olundu”. Cevdet Paşanın bu notları, bilhassa efrâd üzerine verdiği rakamlar, bize bilhassa “Tabya” adını taşıyan kalelerin büyüklüğü hakkında bir fikir vermekdedir. Meselâ içine bir bostancı kıt’ası ikaame edilmiş olan yukarı Boğazın Rumeli yakasında Yeni mahallenin az ötesindeki Telli Tabyaya yeniden 92 kişi gönderilmişdir, asgarî bir bu kadar da bostancı bulunsa bu tabya içinde dâimî olarak 180 - 200 asker bulunan bir askerî noktadır. Tarihimize “kabakcı Vak’ası”, veya “Vak’ayi Selimiye” diye geçen ve Üçüncu Sultan Selimin tahtdan indirilmesi ile biten kanlı ihtilâl, yeni nizâma karşı, bu boğaz kalelerinden Rumeli yakasındaki kalelere “yamak” adı altında yeni genc efrâdın ayaklanması ile başlamışdı. (B.: Boğaz Yamakları; Büyükdere çayırı yemini). Boğazın eski kale ve tabyaları