İstanbulun Bizans devrinden kalma büyük yer altı sarnıçlarından biri; Sultan ahmed ile Çemberlitaş arasında, kendi adına nismetle anılan Binbirdirek Mahallesindedir. (B.: Binbirdirek Mahallesi; Binbirdirek Meydanı. 1934 Belediye Şehir Rehberinin 2 numaralı paftasında 18 numaralı sahâ); kadim adı Filoksenos sarnıcıdır. Celâl Esad Arseven “Eski İstanbul” adlı eserinde bu önemli yapıyı şöyle anlatıyor: Filoksenos- Binbirdirek sarnıcı altıncı asır bidâyetlerine doğru Jüstinyen zamanında inşâ olundu. Filoksenos tesmiyesi ise o vakit senatör bulunan Filoksenos tarafından inşa ettirilmesi idi. Bu sarnıç Hipodromun cünêbi garbisindedir. Bunun üstünde vaktiyle Fazlı Paşa konağı varmış. Tûlü 60 metro ve arzı 50 metrodur. Dâhilinde 224 aded başlıklı sütunlar olup yekdiğerine kemerler ile merbuttur. Mezkûr kemerler sarnıcın üstünü örter. Sutünlar onbeş sıra üzerine olup birbirinden dörder metro mesâfededirler. Dâhildeki suyun hava alması ve içeriye aydınlık vermesi için muhtelif bacalar, açılmışdır. Sütunların bugünkü irtifâları 10 metre kadardır. Diğer kısımları suların bırakdığı çamur içinde kalmış olup katılaşarak toprak hâlini alan bir zeminden aşağıda bulunmaktadır; vakti ile 18 metro imiş. Bir zamanlar içinde ipek ve iplik bükenlerin tezgâhları vardı Zeminden onbeş metro aşağıda bulu...

İstanbulun Bizans devrinden kalma büyük yer altı sarnıçlarından biri; Sultan ahmed ile Çemberlitaş arasında, kendi adına nismetle anılan Binbirdirek Mahallesindedir. (B.: Binbirdirek Mahallesi; Binbirdirek Meydanı. 1934 Belediye Şehir Rehberinin 2 numaralı paftasında 18 numaralı sahâ); kadim adı Filoksenos sarnıcıdır. Celâl Esad Arseven “Eski İstanbul” adlı eserinde bu önemli yapıyı şöyle anlatıyor: Filoksenos- Binbirdirek sarnıcı altıncı asır bidâyetlerine doğru Jüstinyen zamanında inşâ olundu. Filoksenos tesmiyesi ise o vakit senatör bulunan Filoksenos tarafından inşa ettirilmesi idi. Bu sarnıç Hipodromun cünêbi garbisindedir. Bunun üstünde vaktiyle Fazlı Paşa konağı varmış. Tûlü 60 metro ve arzı 50 metrodur. Dâhilinde 224 aded başlıklı sütunlar olup yekdiğerine kemerler ile merbuttur. Mezkûr kemerler sarnıcın üstünü örter. Sutünlar onbeş sıra üzerine olup birbirinden dörder metro mesâfededirler. Dâhildeki suyun hava alması ve içeriye aydınlık vermesi için muhtelif bacalar, açılmışdır. Sütunların bugünkü irtifâları 10 metre kadardır. Diğer kısımları suların bırakdığı çamur içinde kalmış olup katılaşarak toprak hâlini alan bir zeminden aşağıda bulunmaktadır; vakti ile 18 metro imiş. Bir zamanlar içinde ipek ve iplik bükenlerin tezgâhları vardı Zeminden onbeş metro aşağıda bulunan sarnıcın zeminine taş bir merdivenle inilir”. (C. Esad, Eski İstanbul) Türk Ansiklopedisinde ise bu eser şöyle anlatılmışdır: “İstanbuldaki üstü kapalı Bizans sarnıçlarının en büyük ve en karakteristik olanlarından biridir. Binbirdirek adı türkler tarafından verilmişdir. Bu sarnıcın, yazılı belgelere göre, Büyük Konstantinin imparatorluk merkezini Roma’dan İstanbula naklettiği sırada berâberindeki senâtörlerden Phileksenosun Forun yanında yaptırdığı büyük sarnıç sanılarak Phileksenos sarnıcı diye de adlandırılımşıdır. Ancak Binbirdirek sarnıcının Jüstinyen devri yapı husûsiyetlerini taşıdığına göre, milâdın IV. yüz yılının ilk yarısında yapılmış olması gereken Philoksenos sarnıcı ile bir ilişiği olamaz. “Binbirdirek sarnıcının yüz ölçümü 54 X64 m2, bütün yüksekliği 14 metroya yakındır. Etrâfı horasan ve geniş tuğlalarla işlenmiş, 2,92 metro kalınlığındadır. Üst tarafında mazgal deliklerine benzer pencereler bulunan duvarlar ile çevrilidir. Sarnıcın içinde 224 sütun vardır; bunlar sarnıcın üzerine örtün kemer ve tonozları taşımaktadır. Sütunlar kalın bir bilezik ile birbirine tutturulmuş (altdaki 4,90; üstdeki de 4,40 metro boyunda) iki parçadan hemen hemen 3,5 metro yüksekliğe kadar sarnıcın içini doldurmuş olan çamur kitlesi içinde gömülü kaldıkları görülmektedir. Sütun, kâide, bilezik ve başlıkların üzerinde bir çok marka ve monogramlar kazılmışdır: “Binbirdirek sarnıcı vakti ile ipekciler gediğine verilmiş olduğundan içinde ipek ve iplik bükenların tezgâhları (ve çıkrıkları) bulunmaktaydı. Üzerinde ise Dördüncü Murad devrinde Tayyarzâde ve daha sonra Fazlı Paşa konakları gibi büyük binâlar yapılmışdı. Bugün sarnıcın içi boşdur. Üzerindeki yapılar yıkılmış ve burası (büyükce) bir meydan hâline getirilmişdir. Ancak, sarnıcın asıl pencereleri toprak zemin içinde kaldığından, içeriye ışık ve havanın girmesi için tonozlardan bâzıları delinmişdir” (Türk Ansiklopedisi; 1953). Türk Ansiklopedisindeki maddeler maalesef müellif veya mütercimlerin imzalarını taşımaktadır. Celâl Esad Arseven Türk Ansiklopedisinin yazı heyeti arasında bulunmaktadır; yukarıya hemen aynen aldığımız Binbirdirek sarnıcı maddesinin bu değerli bilginimizin kaleminden çıkmış olacağını tahmin edebiliriz. “Eski İstanbul” daki metin ile tarih ve rakam ölçüleri ayrılıklarını, 1907 de kaleme alınmış olan “Eski İstanbul”un üzerinden geçen kırk altı yılın yeni araştırma ve tetkiklere vermiş olduğu imkâna bağlıyoruz. Binbirdirek Sarnıcı hakkında orijinal araştırmalar, bizim kalem selâhiyetimizin dışındadır. Binbirdirek Sarnıcı (Th. Allom’un gravüründen Sabiha Bozcalı eli ile) Binbirdirek Sarnıcı (W. H. Bartlett’den Sabiha Bozcalının eli ile) Binbirdirek Sarnıcı (Türk Ansiklopedisinden)