Eski cemiyet hayatımızda bînamazlık asla hoş görülmemiştir. Gerek ev hayatının mahremiyetinde, gerek günlük iş yerinde, (kalemde, dükkânda, handa, hamamda, bağda, bağçede, okulda, kışlada, kayıkda, gemide, yapı yerinde) beş vakit namaz, asla mâzeret kabul edilmeyerek dâimâ kılınmışdır, namazını kılmayan binamazlık ile damgalanmış, bednâm olmuşdur, bununla da kalınmamış, binâmazlar hükûmetce tâkib edilmişler, habse atılmışlardır. Bilhassa erkek çocuklar, beş vakit namaza 7-8 yaşlarında iken başlamışlardır. Günlük Cemiyet hayâtında namaz ibâdeti üzerinde bu dikkatlı duruşi ile kalbi ibâdet arzûsu arasında samimi râbıtanın mütalea ve münakaşası bu ansiklopedinin konusu dışında kalır. İstanbulda yüzlerce mescid bu maksadla inşâ edilmişdir. Müstakil çatı altında bulunanlardan maada büyük hanlara, bekâr odalarına, kışları da mescidler yapıla gelmiştir; hatta Çandarlı İbrahim Paşa, Sarâçhânebaşındaki meşhur hamamının içine dahi bir mirhab yapdırmış idi. (B.: İbrahim Paşa Hamamı); yol kenarlarına, mesire yerlerine, mezarlıklara, bâzı çeşme başlarına da sayısız namazgâhlar yapılmışdır. İş hayatları, ve bâzı ahvalde hatta kılık ve kıyâfetleri çok sıkı nızam altına alınmış olan bütün serbest meslek erbâbı, ve bu arada esnef tabakasının namaz ibâdeti, üzerinde bilhassa durulmuşdur; öylesine ...

Eski cemiyet hayatımızda bînamazlık asla hoş görülmemiştir. Gerek ev hayatının mahremiyetinde, gerek günlük iş yerinde, (kalemde, dükkânda, handa, hamamda, bağda, bağçede, okulda, kışlada, kayıkda, gemide, yapı yerinde) beş vakit namaz, asla mâzeret kabul edilmeyerek dâimâ kılınmışdır, namazını kılmayan binamazlık ile damgalanmış, bednâm olmuşdur, bununla da kalınmamış, binâmazlar hükûmetce tâkib edilmişler, habse atılmışlardır. Bilhassa erkek çocuklar, beş vakit namaza 7-8 yaşlarında iken başlamışlardır. Günlük Cemiyet hayâtında namaz ibâdeti üzerinde bu dikkatlı duruşi ile kalbi ibâdet arzûsu arasında samimi râbıtanın mütalea ve münakaşası bu ansiklopedinin konusu dışında kalır. İstanbulda yüzlerce mescid bu maksadla inşâ edilmişdir. Müstakil çatı altında bulunanlardan maada büyük hanlara, bekâr odalarına, kışları da mescidler yapıla gelmiştir; hatta Çandarlı İbrahim Paşa, Sarâçhânebaşındaki meşhur hamamının içine dahi bir mirhab yapdırmış idi. (B.: İbrahim Paşa Hamamı); yol kenarlarına, mesire yerlerine, mezarlıklara, bâzı çeşme başlarına da sayısız namazgâhlar yapılmışdır. İş hayatları, ve bâzı ahvalde hatta kılık ve kıyâfetleri çok sıkı nızam altına alınmış olan bütün serbest meslek erbâbı, ve bu arada esnef tabakasının namaz ibâdeti, üzerinde bilhassa durulmuşdur; öylesine ki on altınca asırda yazılmış Kanunnâmei Âli Osmanın esnaf nizâmından bahseden ve “İhtisâb” ser levhasını taşıyan yirminci faslı binâmazların amansız tâkibini emreden şu satırlar ile başlar: “Bi namazları mahalle be mahalle teftiş idüb namaz kılanı ve kılmayanı göreler, esnafın bînamazların tutub teşhir ideler, ve muhkem haklarından gelûb siyâset ideler”. O zamanlar bir adamın, hele bir binamaz olarak teşhîri, çok ağır bir cezâdır; öylesine bednâm olacakdır ki artık herhangi bir işe devâmına imkân vermeyecekdir; kanunnâmede ayrıca “haklarından gelüb siyâset ideler” hükmünden ne kasd edildiğini aydın olarak anlayamadık; bu hükümden çıkan mâna, bînamazların idam olunacağı dır; ağır dayak ile zındana atılma, Tersâne gemilerinde küreğe konma manâları da çıkarılabilir. Bu maddenin mahalle imamları elinde müdhiş bir silâh olduğu muhakkakdır; pek çok kimsenin bînamazlık damgası ile felâkete sürüklendiğini tahmin edebiliriz; fakat biz, târih kaynaklarımızda tesbit edilmiş bir vak’aya rastlamadık. Bînamazların bu şiddetli tâkibinin ne zamana kadar devam ettiğini kesin olarak söylemek imkânını da bulamadık. On yedinci asır ortasında müverrih Mehmed Halifenin “Târihi Gilmânî” adındaki eserine gözleri ile görerek kaydettiğine göre, İstanbul sokaklarında alâmelâünnas fili şeni ve livatada bulunan azgın yeniçerilerin, namazgâhda, mescidde, camide beş vakit namazlarını da kıldıkları iddia edilemez. Cemiyet ilmi ve târih bakımından halk ağzında dolaşan fıkralarını da büyük ehemmiyet vardır; meselâ onsekizinci asrın ünlü vezirlerinden sadırâzam Koca Râgıb Paşa bir gün bendelerinden ve devrin külhâni şâirlerinden Haşmet Efendiye işlerinin çokluğundan şikâyet etmiş: — Ah Haşmet, hiç işi olmayan bir vazife istiyorum!. demiş. Külhâni Haşmet: — Ben öyle bir memûriyet biliyorum ama efendimiz tenezzül buyurur musunuz?.. Deyince paşa “Ne dir?” diye sormuş: Haşmet: — Efendimizin imamlığı!.. demiş. Bu fıkra, bu ünlü vezirin halk arasında bînamazlıkla tanındığının kuvvetli delilidir. On dokuzuncu asırda İstanbul ulemâsı arasında pek seçkin bir simâ olan Kethüdâzâde Mehmed Ârif Efendinin bir fıkrası da dikkate değer. Hiç evlenmemiş bir bekâr olan bu rind ve ve zarif zâtin Seyyid adında ondört onbeş yaşlarında haşarı bir uşağı varmış; bir gün bir komşusu: — Hoca Efendi; Seyyid bir çapkın oğlandır, bir kerecik abdest alub mescide girdiğini görmedim, Siz gittikden sonra bütün gün rum çocukları ile ceviz oynar!.. deyince Ârif Efendi: — Bana da çapkın lâzım!.. çağıracağım, namazda.. çağıracağım, namazda... ya benim işimi kim görecek!?.. demiş. Vicdan üzerinde baskı yapan bütün kanunlar gibi, Kanunnâmei Âli Osmanın bu hükmünün de pek çabuk tavsadığı âşikârdır. Bununla beraber cemiyet hayatımızda bir kimsenin bânamazlık ile tanınması hoş görülmemişdir. Hayta, çapkın, bıçkın, gürûhunu pek amansız tâkib ettiren İkinci Sultan Mahmudun gazabından bâzı gençleri kurtarabilmek için hemen dâimâ: “Pâdişâhın beş vakit namazında bir tâze yiğittir!” diye sefaatde bulunulmuştur.