Beyoğlu Ermenilerinin en az dört buçuk asırlık bir mazisi olduğu, aynı semtin Üç Horan (Surp Erortutyun) Ermeni Kilisesinin rahiplerinden Kirkor Acemyan (1821-1893) tarafından 1843 de kaleme alınmış bir vesikadan anlaşılmaktadır. Bu mehazda mezkûr kilisenin Hicrî 921 de (Milâdî 1515) isimleri zikredilen rum ekâbirinden ermeniler tarafından satın alındığı ve on sene müddetle burada ruhanî âyın yapıldığı, fakat müteakiben Galata ermeni kilisesinin papazlarının ve idârecilerin yüzünden kapandığı kayıtlıdır. Filhakika, onyedinci asrın büyük Ermeni tarihçi ve edibî Eremya Çelebi Kömürcüyan Beyoğlundan bahsederken, herhangi bir ermeni kilisesinin mevcudiyetini kaydetmektedir. Bundan anlaşılıyor ki, onyedinci asrın ikinci yarısında, Galata surlarının hâricinde pek az miktarda ermeni bulunmaktaydı. Bu babta diğer bir delil de aynı müellifin Ruznâmesinden Beyoğlu semtinin adının dahi geçmesidir. 1922 de İstanbulda neşredilen Şişli Ermeni Mezarlığı hakkında bir eserin önsözünde ise, onyedinci asırda Sivas’ın Kırnavula köyünden epeyce miktarda ermeni muhacirlerinin İstanbula gelerek Beyoğlunun Kırnayula mahallesini teşkil ettikleri iş’ar olunmaktadır. Onsekizinci asrın sonlarına doğru kaleme aldığı Coğrafyasında rahip Lukas İnciciciyan da Eremya Çelebi gibi Pangaltı Mezarlığını zikrettikte...

Beyoğlu Ermenilerinin en az dört buçuk asırlık bir mazisi olduğu, aynı semtin Üç Horan (Surp Erortutyun) Ermeni Kilisesinin rahiplerinden Kirkor Acemyan (1821-1893) tarafından 1843 de kaleme alınmış bir vesikadan anlaşılmaktadır. Bu mehazda mezkûr kilisenin Hicrî 921 de (Milâdî 1515) isimleri zikredilen rum ekâbirinden ermeniler tarafından satın alındığı ve on sene müddetle burada ruhanî âyın yapıldığı, fakat müteakiben Galata ermeni kilisesinin papazlarının ve idârecilerin yüzünden kapandığı kayıtlıdır. Filhakika, onyedinci asrın büyük Ermeni tarihçi ve edibî Eremya Çelebi Kömürcüyan Beyoğlundan bahsederken, herhangi bir ermeni kilisesinin mevcudiyetini kaydetmektedir. Bundan anlaşılıyor ki, onyedinci asrın ikinci yarısında, Galata surlarının hâricinde pek az miktarda ermeni bulunmaktaydı. Bu babta diğer bir delil de aynı müellifin Ruznâmesinden Beyoğlu semtinin adının dahi geçmesidir. 1922 de İstanbulda neşredilen Şişli Ermeni Mezarlığı hakkında bir eserin önsözünde ise, onyedinci asırda Sivas’ın Kırnavula köyünden epeyce miktarda ermeni muhacirlerinin İstanbula gelerek Beyoğlunun Kırnayula mahallesini teşkil ettikleri iş’ar olunmaktadır. Onsekizinci asrın sonlarına doğru kaleme aldığı Coğrafyasında rahip Lukas İnciciciyan da Eremya Çelebi gibi Pangaltı Mezarlığını zikrettikten sonra, Taksim mezarlık arasındaki sahanın, 1802 de bir kısmı Rumeliden ve yangından Bursa’dan İstanbula iltica eden ermenilerin yaptıkları evlerle dolu olduğunu kaydediyor. Filhakika bu tarihden beş yıl sonra yani 1807 de, eski kilisenin yerinde yeni ibadâthane inşâ edilmiştir. ki bu da ermenilerin sayısının çoğaldığını ve dolayısiyle İnciciyan kaydının doğruluğunu teyid etmektedir. Yine İnciciyan tarafından 1818 de Venedik’de neşredilen “Eğanak Püzantyan” salnâmede, Beyoğlunda 1150. Ermeni hânesi mevcudiyeti tesbit olunmaktadır. 1838 de, kilisenin bugün görüldüğü hile muazzam bir şekilde inşâ edilmesinden sonra, ermenilerin sayısı yeniden artışa başlamıştır. Bilhassa, 1861 de Feriköy Surp Vartanantz ve 1895 de Taksim’de Surp Arutyun kiliselerinin yeniden ihyâları akabinde bu semtlerdeki ermenilerin sayısı daha da artmışdır. Bu artış Birinci Cihan Harbinin sonlarına kadar devam etmişse de 1922 de ermenilerin harice hicretleriyle bu miktar azalmıştır. Müteakiben, İstanbul Ermeni zenginleri de tedricen Beyoğluna rağbet gösterdiklerinden, sayıları gitgide artmıştır. Şöyle ki, bugün İstanbulda yaşayan Ermenilerin takriben yarısı Beyoğlunda, ikâmet etmektedir. Kiliseler — 1) Üç Horan; 1515 de Ermenilere geçmiş ve 1525 de kapanmıştır. 1807 de ahşab olarak yeniden inşa edilmişse de 10 Nisan 1810 da yanmıştır. 1836 ya kadar harab halde kalan kilisenin yeni binâsı 18 Haziran 1838 de takdis edilmiştir. 2) Surp Arutyun; Taksimde bulunan ve aynı ismi taşıyan hastahânenin bir şapel olan bu kilisenin ilk tesis tarihi bilinmemektedir. 1895 de, yıkılma tehlikesi gösteren ahşap binâ, Kayserili Mıkırdiç ve Ohannes Esayan biraderlerin maddi yardımı ile kârgir olarak yeniden inşa edilmiştir. 3) Surp Agop; Kasımpaşa’da bulunan bu kilise ilk defa 1811 de yapılmıştır. Toprağı, Tersane ekmekcibaşısı Donabed yahut Donik Amira tarafından hediye edilmiştir. 1854 de yeniden inşasına başlanan kilise 1857 de ekmekcibaşı Agop Noradunkyan’ın himmetiyel tamamlanmıştır. Son tamiratı 1902 de vuku bulan ibadethâne 1919 da yandıktan sonra tekrar inşa olunmamıştır. 4) Surp Vartanntz; Feriköy’de bulunan ve 1860-1861 yıllarında inşa edilen bu kilisenin takdiş merasimi 30 Nisan 1866 da vuku bulmuştur. 1903 de Zenop Bey Merametciyan’ın himmetiyle temelden yenide ihya olunmuştur. 1931 de tekrar restore edilmiştir. Son zamanlarda kısmen tevsi edilmiştir. 5) Surp Lusavoriç; bu kilise Pangaltı Ermeni Mezarlığında 1865 yılı büyük kolera âfeti esnasında yapılmıştır. 1909 da temelden yeniden inşâ edilmişdir. Mektepler — Eskiden Ermeni cemaatına ait dört mektep vardı. Bunlar sırasiyle, Taksimdeki Esayan, Pangaltıdaki Surp Lusavoryan, Galatasaraydaki Narekyan ve Dolapderedeki Arşakunyan (açılışı 1875 de) okullarıdır ki hali hazırda bunlardan ancak birincisi ve ikincisi tedrisata devam etmektedir. Bugün faaliyette bulunan diğer Ermeni mektepleri ise şunlardır: MıhtaristlerinPangaltı Lisesi, ki çok eskidir. Merametciyan Orta Okulu (tesisi 1912 de) Nor Tıbrotz (tesisi 1909da), Arti Gırtaran ve Bezazyan ilk mektepleri. Hastahâne — Taksimdeki Surp Arutyun kilisesinin yerinde bulunan ve aynı ismi taşıyan işbu hastahâne Sarkis Tabir Sarraf Ohannesyan’a (vefatı 1805 de) göre 1794 de açılmıştır. H. Asadur’a göre (İstanbul Ermenileri, s. 160) Şınork Mıkırdıç Amira bu inşaat esnasında maddi yardımda bulunmuştur. Bu inşaat muhtemelen bir restorasyandur, zira Püzant Keçyan, Yedikul Ermeni Hastahânesinin tarihinde (İstanbul, 1887, s. 5), İstanbul ermeni hastahânelerine ait 1755 ve 1792 tarihli iki fermana tesadüf ettiğini kaydetmektedir. Bunlardan birincisi 1743 de verilen diğer bir fermanı teyid etmektedir. İnciciyan’ın mezkûr eserinde Beyoğlu babında işbu hastahâneden bahsetmemesi şayanı dikkattır. 1834 de Yedikule Ermeni Hastahânesinin tesisinden sonra buradaki hastalar tedricen oraya nakledilerek hastahâne kapanmıştır. 1870 deki Beyoğlunun büyük yangınından sonra, işbu köhne binâda harikzede fakir ermeni aileleri barınmıştır. Cemiyetler — Beyoğlunun muhtelif semtlerinde, meselâ Şişli’de, Feriköy’de, Dolapdere’de, Pangaltı’da ve Taksim’de muhtelif ermeni cemiyetleri kurulmuştur. Bunlar meyanında eskilerden “Fukaraperver Cemiyeti” (kuruluşu 1877) de, “Arşakunyan Tedrisat Cemiyeti” (kuruluş 1880 de) “Ermeni Mürettipler Cemiyeti” (kuruluşu 1919 da); ve yinelerden de Esayan ve Mıhirtaryan Liselerinden yetişenler dernekleriyle, 1953 de, İstanbulun fethinin 500. cü yıldönümü münasebetiyle tesis edilen ve bu satırların muharririnin de kurucuları arasında bulunduğu “Kültürel araştırmalar teşvik cemiyeti” bulunmaktadır. Mezarlıklar — 1) Pangaltı Ermeni Mezarlığı; Takriben dört asırlık bir mâzisi olan bu kabristan 1853 de duvarla çevrilmiş ve 1865 de Şişli Ermeni Mezarlığının tesisinden sonra metrûk hâle gelmiştir. 1872 de mezarlık sahası bazı kimseler tarafından da ele geçirilmek istenmişse de, Sultan Abdülâziz’in fermanıyla ermenilerin hakkı tanınmıştır. 1911 de mezarlığın bugünkü yol üzerindeki kısmı Belediye tarafından 15000 liraya satın alınmıştır. 1939 da tamamı Belediyeye intikal etmiştir. 2) Şişli Ermeni Mezarlığı; bu kabristan 1865 de İstanbul’da vuku bulan büyük vebâ salgını esnasında vücude gelmiştir. Belediye, fazla miktarda olan kurbanların şehir içinde defninin mahzurlu görmüş ve yasak etmiştir; mukabilinde Şişlideki bugünkü sahayı ermeni cemiyetine tevdi etmiştir. 1922 de, üç kişilik bir heyet tarafından, mezarlığın tarihi hakkında ve kabir taşı kitabelerinde ihtiva eden bir eser neşredilmiştir. Kevork Pamukciyan