Beşiktaş Ermenilerine ait bizce malûm en eski vesika onyedinci asırda yaşamış büyük şair edip ve tarihci Erenya Çelebi Kömürciyanın (1635-1695) 1939 da, Mesrop Başpiskopos Nişanyan (1872-1944) tarafından Kudüs’de neşredilen Ruznâmesidir. Bu mühim eserin 24 üncü sahifesinde, 23 nisan 1663 de, bir Hıdırilyas günü aile efradı ile birlikte Ortaköye ibadete gittiği ve oradan da Beşiktaşa geçip burada kaldıkları kaydedilmiştir. İkinci kaynak ise aynı müellifin İstanbul tarihidir. Takriben onyedinci asrın ikinci yarısında kaleme alınan bu eserde Beşiktaşın üst taraflarının az miktarda Ermenilerle meskûn olduğu ve ufak bir kiliseye de mâlik oldukları bildirilmektedir. Ünlü tarihci ve coğrafyacı mıhitarist rahiplerinden İnciciyana göre (Onsekizinci Asırda İstanbul; İstanbul, 1956. s. 96), mezkûr tarihde kilise yıktırıldıktan sonra, Ermeniler günden güne dağılıp azalmışlardır. Filhakika, İnciciyan Beşiktaş’ın, Türk, Rum ve Yahudilerle meskûn olduğunu söylerken Ermenilerin sözünü yapmamaktadır. Fakat ayni tarihlerde “İstanbul Topografyası” adı kıymetli bir eser kaleme alan Sarkis Tıbir Sarraf - Ohannesyan (ölümü 1805 de), Türk ve Rumlardan sonra ve Musevilerden evvel Ermenileri de zikretmektedir. 1818 de yine İnciciyan tarafından Venedikde neşredilen “Eğanak Püzantyan” (Bizans mevsimi) adlı...

Beşiktaş Ermenilerine ait bizce malûm en eski vesika onyedinci asırda yaşamış büyük şair edip ve tarihci Erenya Çelebi Kömürciyanın (1635-1695) 1939 da, Mesrop Başpiskopos Nişanyan (1872-1944) tarafından Kudüs’de neşredilen Ruznâmesidir. Bu mühim eserin 24 üncü sahifesinde, 23 nisan 1663 de, bir Hıdırilyas günü aile efradı ile birlikte Ortaköye ibadete gittiği ve oradan da Beşiktaşa geçip burada kaldıkları kaydedilmiştir. İkinci kaynak ise aynı müellifin İstanbul tarihidir. Takriben onyedinci asrın ikinci yarısında kaleme alınan bu eserde Beşiktaşın üst taraflarının az miktarda Ermenilerle meskûn olduğu ve ufak bir kiliseye de mâlik oldukları bildirilmektedir. Ünlü tarihci ve coğrafyacı mıhitarist rahiplerinden İnciciyana göre (Onsekizinci Asırda İstanbul; İstanbul, 1956. s. 96), mezkûr tarihde kilise yıktırıldıktan sonra, Ermeniler günden güne dağılıp azalmışlardır. Filhakika, İnciciyan Beşiktaş’ın, Türk, Rum ve Yahudilerle meskûn olduğunu söylerken Ermenilerin sözünü yapmamaktadır. Fakat ayni tarihlerde “İstanbul Topografyası” adı kıymetli bir eser kaleme alan Sarkis Tıbir Sarraf - Ohannesyan (ölümü 1805 de), Türk ve Rumlardan sonra ve Musevilerden evvel Ermenileri de zikretmektedir. 1818 de yine İnciciyan tarafından Venedikde neşredilen “Eğanak Püzantyan” (Bizans mevsimi) adlı salnâmede, Beşiktaşda 65 Ermeni hânesi mevcut olduğu kayıtlıdır. 1838 de kilisenin tekrar inşasiyle Ermenilerin sayısının yeniden artmağa balaması muhakkakdır. Bu artış Cumhuriyet devrine kadar devam etmiştir. Fakat bundan sonra Ermeni zenginleri Beyoğlunun rağbet gösterdiklerinden, yavaş yavaş Beşiktaşdaki Ermenilerin sayısı azalmıştır. Bugün Beşiktaşda 350 kadar Ermeni ailesi ikamet etmektedir. Kilise — Kilisenin inşâ tarihini tesbit edemedik, fakat 1655 den beri mevcudiyeti Eremya Çelebinin Ruznâmesinden anlaşılmaktadır. (s. 74). Zirâ 12655 de Ohan adlı bir ermeni rahibenin Beşiktaşda ikameti kaydedilmektedir. Keza 7 Mayıs 1656 da, Kumkapı Surp Astvadzadzin kilisesinde yapılan bir toplantıya, Beşiktaş kilisesinin de ruhanî ve cismanî reislerinin iştirâk ettiği kaydedilmiştir. Sarkis Tıbir Sarraf - Ohannesyana göre, ibadethane 1759 da ehemmiyetsiz bir mizâdan dolayı yıktırılmıştır. Yedikule Ermeni Hastahânesinin eski sâlnâmelerinde, kilisenin geçen asrın başında ahşap olarak inşâ edildiği bildirilmektedir. 1838 de ise Hassa mimarı Karabet Amira Balyan tarafından bugünkü şekilde kârgir olarak yeniden yapılmıştır. Mezarlık — Bugün mevcut olmayan mezarlık Yıldız Sarayının alt tarafında ve Beşiktaşın üstünde bulunmaktaydı. Arsası, eskiden aynı mezarlıkta kabri bulunan rahip Güreğ Manuelyan sâyesinde 1776 da satın alınmıştır. Kabristan 1849 da Karabet Amira Balyanın himmetiyle duvarla çevrilmiştir. 1877 de Abdülhamid tahtını Dolmabahçeden Yıldıza nakledince kabir taşları toprakla örtülmüş ve mezarlık metrûk hale gelmiştir. Son defa Yıldız Yolunun inşasiyle mezarlığın izi tamamen kaybolmuştur. Dr. Vahram Torkomyana göre burada Balyanlardan maada Barutcubaşı Dadyanların da kabirlerine tesir edilmekteydi. Mektep — Kilisenin karşısında bulunan mektebin geçen asrın başından beri mevcut olması muhtemeldir. 1820 sıralarında müderris Haçadur Apikyan burada hocalık yapmıştır. 1845-1874 yıllarında mektup Haçadur Bardizyanın idaresi altında iyi bir seviyede bulunmaktaydı. Bu tarihlerde Haçatur Mısıryan (1815 - 1891) ve Karabet Ütücüyan (1823 – 1904) gibi liyâkatli müderrisler burada birincisi Ermenice, ikincisi de tarih dersleri vermişlerdir. 1864 senesinde yanan ahşab binânın yerine Sarkis Bey Balyan’ın himmetiyle 1886 da yeni bir kârgir bina inşa edilmiş refikasıt mütevaffa Makruhinin hatırasına izafeten o tarihden itibaren mektep “Makruyan Mektebi” adını almıştır. Cemiyetler — Değerli müdekkik rahip Eprem Bogosyan’a göre (Ermeni Kültür Cemiyetleri Tarihi, Viyana, 1957) Beşiktaşda 1858 den 1922 tarihine kadar 21 muhtelif cemiyetin faaliyetinde bulunmuştur. Bunlardan Makrulyan Mektebinden yetişenler Derneği önce 1886 yılında ve bilâhare 1954 de yeniden tesis olunmuştur. Beşiktaşda doğmuş kaydadeğer Ermeniler — Bunlar meyanında muhtelif kaynaklardan aşağıdaki şahısları tesbit edebildik. Doğum sırasıyle isimlerini dercediyoruz: Dr. Antranik Paşa Gırcikyan (1819 - 1894) Osmanlı ve Meclisi Mebusan âzâsı, meşhur hukukcu ve edip Kirkor Zohrab (1861 - 1915); müdekkik Karnik Fındıklıyan (Doğumu 1862). Minyatürist ve mimar İstepan Akayan (1870-1937); Osmanı Devleti nazırlarından Bedros Hallacyan (Doğumu 1871 de); edibe Evpime Avedisyan (1872 - 1950); edib, şâir ve müdekkik Arşak Çobanyan (1872 - 1954); edibe Mari Beyleryan (1877 - 1915); şair Heranuş Arşakyan (1887-1905) Beşiktaş’da ikamet eden kaydadeğer bazı Ermeniler — Edib Dr. Nahabet Rusinyan (1819 - 1876); meşhur şâir Horen Başpiskopos Narbey (Kalfayan) (1832 - 1892); Agop Efendi Gırcikyan (1806 - 1865); Hassa mimarı Karabet Amira Balyan; Osmanlı Devlet erkânından Artin Paşa Dadyan (1830-1901). Kevork Pamukciyan