İstanbul’un fethiyle beraber şehre su temini yolunda Türklerin büyük mesai sarfetmiş olduğu görülür. Bu çalışmalar Başlıca iki yoldan ilerlemiştir. Şehrin yüksek tepelerinde inşa etmiş oldukları büyük camiler vesaire gibi dinî tesislere, şehir civarındaki tepelerin eteklerinden ve vâdilerden toplanan kaynak sularını, vaktiyle Romalılar tarafından yapılmış ve sonra müteaddit defalar tamir etmiş oldukları Valans - Bozdoğan kemeriyle akıtmışlardır. Şehrin bilhassa Haliç kıyıları ve kısmen Marmara, sahilleri semtlerindeki münhat yerlerine de Belgrad ormanlarında kurdukları su ıskaraları ve bendlerle kemer sularını, Kırkçeşme sularını vermişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu zamanında baş şehrin su tarihinde esaslı bir yer almış olan Kırkçeşme sularının ilk isale tesislerinde büyük bir bendin mevcudiyetini tesbit edemediğimizden İstanbul’un ilk bendini ancak 1027 hicret yılında Osmanlı tahtına oturan II. Sultan Osman devrine koyuyoruz. Yalnız burada şunu da işaret edelim ki, eski kayıt ve tarihlerde bend kelimesinin yerinde havuz kelimesini buluyoruz. Meselâ XVII. yüzyılın tanınmış seyyahlarından Evliyâ Çelebi seyyahatnamesinde bu bend için “Teferruçgâhi SultanOsman havuzu. — Su kemerleri mesiresi kurbünde aşren fi aşer bir havzu azımdır. Birçok dağ ve bağlardan bu mahalle sular cem olup k...

İstanbul’un fethiyle beraber şehre su temini yolunda Türklerin büyük mesai sarfetmiş olduğu görülür. Bu çalışmalar Başlıca iki yoldan ilerlemiştir. Şehrin yüksek tepelerinde inşa etmiş oldukları büyük camiler vesaire gibi dinî tesislere, şehir civarındaki tepelerin eteklerinden ve vâdilerden toplanan kaynak sularını, vaktiyle Romalılar tarafından yapılmış ve sonra müteaddit defalar tamir etmiş oldukları Valans - Bozdoğan kemeriyle akıtmışlardır. Şehrin bilhassa Haliç kıyıları ve kısmen Marmara, sahilleri semtlerindeki münhat yerlerine de Belgrad ormanlarında kurdukları su ıskaraları ve bendlerle kemer sularını, Kırkçeşme sularını vermişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu zamanında baş şehrin su tarihinde esaslı bir yer almış olan Kırkçeşme sularının ilk isale tesislerinde büyük bir bendin mevcudiyetini tesbit edemediğimizden İstanbul’un ilk bendini ancak 1027 hicret yılında Osmanlı tahtına oturan II. Sultan Osman devrine koyuyoruz. Yalnız burada şunu da işaret edelim ki, eski kayıt ve tarihlerde bend kelimesinin yerinde havuz kelimesini buluyoruz. Meselâ XVII. yüzyılın tanınmış seyyahlarından Evliyâ Çelebi seyyahatnamesinde bu bend için “Teferruçgâhi SultanOsman havuzu. — Su kemerleri mesiresi kurbünde aşren fi aşer bir havzu azımdır. Birçok dağ ve bağlardan bu mahalle sular cem olup kemerlere tevzi edilr ve kemerlere nigehban üç pâre mamur kariye vardır ki sebili rahmet dağlardan har ve hâşâki bu havza ithal eyledikte ol kariyeler halkı tathir ederler, bu kemerlerin cevanibi erbaasındaki korular mamur ve âbadandır. Cümle uşşâkan anda zevk ve sefa ederler bir acib ve garib hayabandır ki medhinde lisan kasirdir” der. Ve yine Vakıflar Umum Müdürlüğü arşivlerinde mevcut 25 cemaziyelâhir 1215 tarihli bir vakfiyede de “Valde Sultan havzu denmekle arif havzu kebir ve andan kırk çeşme mâilezizine zam ve ilhak ile” denilmektedir. İstanbul bendlerini sıralamadan evvel Kırkçeşme kelimesi üzerine kısa bir açıklamayı da faideli buluyoruz. Bundan yarım asır evveli, Fatihle Şehzade arasında Bozdoğan kemeri civarında bir Kırkçeşme Mahallesi bulunuyordu. Atatürk Bulvarının yukarı kısmında Gazanferağa medresesinin karşısında bugünkü Şehir Hıfzıssıhha Enstitüsünün bulunduğu yere yayılmış bulunan bu mahallede yol kenarında Belgrad bendlerinin sularını akıtan yanyana sıralanmış dört çeşmeden beygirli çifte kırbalı sakalar, su doldururlarmış. II. Sultan Süleyman’ın Mimarı Sinan’a bir kısmı ihya ve bir kısmını da yeniden yaptırdığı büyük su galerisiyle Eğrikapıdaki Savaklara geliyor, buradan şehir içinde münhat yerlere yayılarak Ayasofyadaki Taksim mahalline kadar iniyordu. Şehre giren su yolu üzerinde büyük hükümdarın emriyle ilk partide kırk adet çeşme yapılmıştı. Gazanferağa Medresesi karşısında yol üzerinde ki bu dört çeşme ile ilk partide yapılanların kırkı tamamlanıyordu. Bu suretle şehre devrine göre çok zengin surette akıtılan Kırkçeşme adını alıyor ve bu dört çeşmenin bulunduğu semt de Kırçeşme mahallesi diye anılıyordu. Şehir içinde, Kırkçeşme su yolları üzerindeki Mimar Sinan’ın bu çeşmeleri birbirinin tamamen aynî bir tarz ve üslûpta yapılmıştı. Köfeki taşından olan bu çeşmeler ayna taşlarının etrafını saran yarım dirsek şeklinde ve doğrudan doğruya galeri seviyesinden su alan borularında musluk olmadığından mütemadiyen sular akıyordu. Çeşmelere kitâbe de konmamıştı. İkinci Sultan Osman Bendi; Topuzlu Bend yahud karanlık Bend — İkinci Sultan Osman zamanında belgrat ormanlarının sonsuz boşluk ve sükûnu içinde akan Topuz Deresinin üzerinde duvarı yükselen İkinci Osman Bendi İstanbulun su tarihinde ilk bend olarak işaret edilebilir. 1029 hicret ve 1619 milâdî yılında inşa olunan bend ve 62.612 m3 su alır. 4.562.000 m2 lik bir su havzası vardır. Bend duvarının yüksekliği 9.91 m. boyu 16.55 m. temel genişliği 6.68 m. üst genişliği 5.21 m. dir. Tevkif duvarının üzerinde bir kitabe taşı mevcut değildir. Yapı tarzı da bir hususiyet göstermez. Üçüncü Sultan Ahmed Bendi; Bendi Kebir — İkinci Sultan Osman Bendinden sonra büyük bir bend olarak devrinde hakikaten Türk su sanat ve mimarîsinde çok eserler ortaya konmuş Lâle devrinin Sultan Üçüncü Ahmed zamanında yapılmıştır. Üçüncü Sultan Ahmed bendi üzerinde halen bir kitâbe taşı bulunmamakla beraber bendlerde bulunup “İstanbul Suları” nda fotoğraflarını da ilk defa yayınlamış olduğum bu bendin bânisi olan Üçüncü Sultan Ahmedle sonradan tamir ettiren Birinci Sultan Mahmuda ait iki kitâbe taşı mevcuttur. Vaktiyle Bu bende ait Melling’in yapmış olduğu resimlerde de göğüsleme duvarı üzerinde bir kitabe taşı görünmektedir. Mevcut kitabe taşlarında üst kısmı kırılmış 1135 hicret tarihlisinde : Yapup mecrasın İstanbula bu âbı getirmişti. Cenabı Hazreti Fatih Mehmed Hanı cem paye denildiğine göre bendin bulunduğu mevkide ilk su toplama tesisini Fâtih Sultan Mehmed devrine kadar götürmek kabil olmaktadır. Yine büyük bir kısmı olmayan, kırık hicrî 1161 tarihli diğer bir kitâbe taşında Nimet, Birinci Mahmud tarafından bu bendin ihya edildiğini anlatıyor. III. Sultan Ahmed bendi bugünkü şeklini almak üzere II. Sultan Ahdülhamid zamanında da tamir edilerek bend duvarı da yükseltilmiştir. Bend 782.682 m3 su toplar. 2.930.000 m2 lik bir su havzası vardır. Kesme taştan yapılmış olan bend duvarı II. Sultan Osman bendinin açık su yolu üzerine inşa olunmuştur. Bendin yüksekliği 9.41 m. boyu 65.5 m. kaidesi 9.44 m. üst kısmı 6.20 metredir. Birinci Sultan Mahmud Bendi, İstanbul Topuzlusu — Birinci Mahmud devrinde büyük şehrin hayatı Beyoğlu ve Boğaziçi kıyılarına doğru yayılırken Galata, Tophane ve civarının da önemi çok artmıştı. Bu semtlerde su ihtiyacını gidermek üzere I. Mahmud da diğer Padişahlar gibi Belgrad Ormanlarında bir bend inşa ettirdi. Suphi Efendi Tarihinde açılış merâsimini okuduğumuz I. Mahmud Bendi ilk tesisi 1144 hicret yılında yapılmış 1163 de de bugünkü şeklini almıştır. Bend dip savak dehlizi üzerine asılmış zincirlere bağlı mermer yuvarlaklar bend göğüsleme duvarının üstünü süsleyen zarif topuzlu sütunlar ve istinad dayaklarının yükselişindeki tenasübü ve umumî görünüşü ile kendini çeviren köpürmüş bir yeşillik içinde Türk Baroku devrinin bir âbidesi gibidir. Bend duvarı Birinci Sultan Abdülhamid devrinde derya kaptanı Cezayirli Gazi Hasan Paşa tarafından yükseltilmiştir. Bendin 156.700 m3 su alma sahası ve 920.000 m2 lik bir su toplama havzası vardır. Duvar yüksekliği 13,84 m. boyu 66,30 m. temel kalınlığı 7.80 m. üst kısmı, 4,32 m. dir. Üçüncü Sultan Mustafa Bendi; Ayvad Bendi — Hicrî 1179 (milâdî 1754) de Ayvat deresi üzerinde inşa olunmuştur. Bu bend hakkında birçok tarihî kayıtlar olduğu gibi Vakıflar Umum müdürlüğü III. Mustafa vakfında da bilgi mevcuttur. Evvelki bendlerden ayrı olarak göğüsleme duvarında devrinin mimârî tarz ve uslüp değişiklikleri görülür. Bendin su havzası 2.000.000 m2 su alma hacmi de 156.000 m3 dür. Bend duvarının yüksekliği 12.57 m. boyu 55.20 m. kaide genişliği 8 m. duvar üst kısmı 6 m. dir. Vâlide Bendi (Mihrişah Valde Sultan Bendi) — I. Sultan Abdülhamid’den sonra Osmanlı İmparatorluğu tahtına geçen III. Sultan Selim zamanında Taksim sularına su sanat ve mimarîsinin zarif bir eseri olan Valde Bendi ilâve edilmiştir. Bu bend muhakkak ki etrafını saran yaldızlı yeşil dekoru içinde bembeyaz mermer duvarlarının pırıltılı aydınlıklarla Belgrad ormanlarındaki bendlerin en güzelidir. Bend hicrî 1211 ve milâdî 1796 senesinde 25 Recep 1211 tarihli Mihrişah vakfiyesinden bildirildiği gibi Bahçe Köyde Eskibağlar deresiyle “... Hadice Valde Sultan hazretlerinin bin yetmiş dört senesinde bina buyurdukları Valde havuzu denilmekle arif havuzu olan sağir dere beyninde kâin Arabacıoğlu Mandırası denmekle mahalle...” yapılmıştır. Bendin 240.000 m3 bir sul alma hacim 1.825.000 m2 lik bir su havzası vardır. Bend duvarının irtifaı 11.50 m. boyu 70.30 m. temel kalınılığı 5.40 m. üst kısım kalınlığı 4.20 metredir. İkinci Sultan Mahmud Bendi; Kirazlı Bend — II. Sultan Mahmud’un saltanatı da büyük şehrin su işleriyle alâkalanılmış bir devirdir. II. Mahmud 1233 (1833) de Kirazlı Dere üzerinde inşa ettirdiği Kirazlı bendiyle Kırkçeşme sullarına büyük bir su kaynağı daha ilâve etmiştir. Bendin su alma hacmi 75.000 m3 su havzası 2.841.880 m2 dir. Bend üstü 45,45 m. yüksekliği 11.6 m. üst kalınlığı 7 m. temel kalınlığı 9 m. dir İkinci Sultan Mahmud Bendi; Bendi Cedid — Osmanlı İmparatorluğu zamanında Belgrad Ormanlarında İstanbul’a su temini için yapılan bendlerin sonuncusu olmuştur. Mimarî yapısında üslup ve şekliye ve diğerlerinden farklıdır. Başvekâlet arşivlerinde Belediye dosyalarında 1551 numaralı bir vesikadan bendin inşasına 24 zilkade 1253 senesinde başlandığı ve bend duvarının üzerindeki Ziver’in tarih manzumesinden de iki sene sürdüğü anlaşılmaktadır (1839). Kitabe taşının üstünü II. Sultan Mahmudun tuğrası ve bunun etrafında kendisine ait yapılar üzerinde görünen güneş şeklindeki arması süslemektedir. Bend hicrî 1255 milâdi 1839 senesinde Arabacı Mandırası Deresi üzerinde yapılmıştır. Su havzası 850.000 m2 su alma hacmi 343.325 m3 dür. Su yüksekliği 15.80 bend boyu 95 m. temel kalınlığı 9.49 üst kısmı 6.6 m. dir. Sultan Aziz zamanında İstanbula su temini hususu düşünülürken yine Belgrad Ormanlarında bir bend inşasına karar verilmiş ve Şeytan Deresi üzerinde yapılacak bu bend için taşları da yerine taşınmış ise de sonradan Terkos Gölünden su getirme işi ön plâna alınarak bend inşasından vazgeçilmişdir. II. Sultan Hamidin saltanatı senelerinde ise bend taşlarıyla Büyükdere rıhtımı yapılmıştır. Elmalı Bendi; Birinci Bend — Şehrin Anadolu kısmında ilk bend Çavuşbaşı Deresi üzerinde toprak olarak yapılmış ve sonradan bu toprak bend ile bitişik olarak 1890 da taştan bir bend inşa edilmiştir. Yani Elmalı bendi (toprak ve taş)dan bir ağırlık bendidir. Bend duvarının kaide kısmının genişliği 8 m. üst kısmı 2 m. yüksekliği 18.5 m. dir Su akma sahası evvel 1.600.000 m3 iken on beş sene evvel bend duvarının bir metre kadar yükseltilmesiyle bu saha 2 milyon metre kübü bulmuştur. Elmalı ikinci bendi — 1955 senesinde mevcut bendin arkasında ve bend besleyen Çavuşbaşı deresiyle Budakdere üzerinde ikinci bir bend inşa olunmuştur. Bu yeni bend de “Baillard” adlı bir Fransız firması tarafından yapılmıştır. Bend duvarının yüksekliği 115 metre boyu 238 metre ve üst duvar kalınlığı 4.60 metredir. İki derenin geniş yatağını teşkil eden bend havzası 79 kilometre olup 10 milyon metre küp su toplanmaktadır. Bu bendin yapılışı ile şehrin Üsküdar ve Kadıköy ciheti bu semtlerin diğer banliyoları ile beraber büyük bir suya kavuşmuştur. Bu ansiklopedide Bendler kendi müstakil maddelerinde ayrıca yazılmışdır, plân ve resimleri de o maddelerdedir (B.. Ayvad Bendi; Bendi Cedid; Bendi Kebir; Kirazlı Bend; Sultan Mahmud Bendi; Topuzlu Bend; Vâlide Bendi; Elmalı Bendi). Dr. Saadi Nazım Nirven Bendlerden bir manzara (Thomas Allom’un gravüründen Sabiha Bozcalı eli ile)