İstanbulun en büyük ve güzel şadırvanlarından biridir; Birinci Mahmud tarafından Hicrî 1153 (M. 1740) yılında yaptırılmıştır. Sekiz mermer sütuna dayanan sekiz geniş kemer üzerine oturtulmuş kalın, kubbeli ve kurşun örtülü bir saçak altındadır, ki saçak da başlı başına bir sanat eseridir. Yekpâre ve zemine tunç bileziklerle bağlanmış olan mermer sütunların başlıkları istalâktitli olup aralarına takılmış kemerlerin ortalarında da mermer kabartma ve altın yaldızlı birer gül motofi vardır. Bu sekiz köşeli mermer ravakın üst kısmında, mermer üzerine kabartma ve nefis bir hat ile altun yaldızlı arabca bir kitabe vardır. Ravakın iç kısmında ise, arabca kitâbenin mütenazırı olarak mermer üzerine kabartma türkçe bir tarih kasidesi yazılmıştır, bir su halinde, ravakın her parçasında dört mısra bulunan, her mısraı altun yaldızlı çerçeveli, açık mavi zemin üzerine altun yaldızlı ve güzel bir talik hat ile yazılmış olan bu on altı beyitlik kasidenin metni şudur: Mihrü sipihri mecdü şan Sultan Mahmudi zaman Her kavli fi’li heman nâmı gibi mahmûddur Câri zebanından kerem havzi atâsı merzi ham Mânendei emvâci yem ihsanı nâ ma’dûddur Ayni velâyet menbaı şemsi hilâfet matlaı Ahlâkı Hakkın mecmaı şâhinşehi mes’uddur Bu âbü tâbı himmeti hûbi rûyi şevketi Cuşi muini fetneti bahşayışı ma’bûddur ...

İstanbulun en büyük ve güzel şadırvanlarından biridir; Birinci Mahmud tarafından Hicrî 1153 (M. 1740) yılında yaptırılmıştır. Sekiz mermer sütuna dayanan sekiz geniş kemer üzerine oturtulmuş kalın, kubbeli ve kurşun örtülü bir saçak altındadır, ki saçak da başlı başına bir sanat eseridir. Yekpâre ve zemine tunç bileziklerle bağlanmış olan mermer sütunların başlıkları istalâktitli olup aralarına takılmış kemerlerin ortalarında da mermer kabartma ve altın yaldızlı birer gül motofi vardır. Bu sekiz köşeli mermer ravakın üst kısmında, mermer üzerine kabartma ve nefis bir hat ile altun yaldızlı arabca bir kitabe vardır. Ravakın iç kısmında ise, arabca kitâbenin mütenazırı olarak mermer üzerine kabartma türkçe bir tarih kasidesi yazılmıştır, bir su halinde, ravakın her parçasında dört mısra bulunan, her mısraı altun yaldızlı çerçeveli, açık mavi zemin üzerine altun yaldızlı ve güzel bir talik hat ile yazılmış olan bu on altı beyitlik kasidenin metni şudur: Mihrü sipihri mecdü şan Sultan Mahmudi zaman Her kavli fi’li heman nâmı gibi mahmûddur Câri zebanından kerem havzi atâsı merzi ham Mânendei emvâci yem ihsanı nâ ma’dûddur Ayni velâyet menbaı şemsi hilâfet matlaı Ahlâkı Hakkın mecmaı şâhinşehi mes’uddur Bu âbü tâbı himmeti hûbi rûyi şevketi Cuşi muini fetneti bahşayışı ma’bûddur Şemşiri adli kaaimi eyler himayet nâimi Feyzi düayi dâimi bostâni mülke rûddur Eyyâmi adlinde mihen kılmaktadır terki vaten Hep sûddur fikre gelen şimdi ziyan nâbûddur Ol arifi sahib sülûk dilden ider nef’i şükûk Tavsiti vefdîle mülûk dergâhine hasûddur Beytülharame hem imam hem hâdimi Beytülharam Peygamberin emrin râm bir dâveri pür cûddur İcrai şer’a hâstgâr isâri hayre zer nisâr Evsafi pâki Çâryâr zatinde hep mevcûddur İtti bu mevkide bina şadirvani canfezâ Amma ne hoş hayri becâ ecri bunun mahsûddur Resmi bedii tasviri gitti tâ be Çin Çün kasri Firdevsi Berin kalbe ferah efzûddur Sakfi müzehheb bir tabak âbi nebâte mâ sadak Bu hayri pâke pekce bak nezdi hüda mevdûddur Bu sulara server midir zemzem mi yâ kevşer midir Muhyiye ya mazhar mıdır ihyaya mahzi sûddur Canı şerefmendi Hasen rûhi Hüseyni gülbeden Bu ayni safvetmâyeden ez cânü dil hoşnûddur Ol hüsrevi âli nejat olsun serirârayi dâd Tâ dehriçinde âbü zâd ibrar içün mevcûddur Târihi dilcûsun Emin su gibi tefsir eyledin Sultan Mahmude bu şadirvan bu suda cûddur? H. 1153 (M. 1470) Saçağın dış tavanı, orta parçalar mavi zemin üzerine altun yaldızlı çubuk kafes, köşeler de altun yaldızdan çiçekli panolarla tezyin edilmiştir. Saçağın ravak cebhesine birleştiği yerde ve arabca kitâbenin üstüned fırdolayı, gülpenbe zemin üzerine mavi, sarı ve beyaz çiçekli bir friz vardır. Saçağın iç tavanı da fevkalâde müzeyyendir; kubbenin etrafında, orta kısımlar, soluk güvez zemin üzerine altun yaldızlı dalgalı kafes, köşeler keza altun yalızdan çiçekli panolarla süslenmiştir; kubbenin içi, mavi zemin üzerine altun yaldızlı çubuklarla dilimlere ayrılmış olup göbeğinde altun yaldız ile çiçekli bir kurs pano, bunun ortasında da altın yaldızlı çubuklarla yapılmış altı köşeli bir yaldız vardır. Mermer üzerine tunç şebikeli asıl şadırvana gelince, on altı dilimlidir, dilimler, kabarık kısmı dışarıya mukavves ve yarım sütunlarla ayrılmıştır, öyle ki, saçak kemerlerinin her biri hizasına şadırvanın iki dilimi rastlar. Mermer ayrım sütunlar ve dilimler alçak kabartma çiçek motifleri ile müzeyyen olup her dilimde birer küçük tunç musluk vardır, bu satırların yazıldığı sırada (1948), bu musluklardan üç tanesi yerlerinden koparılmış, muhakkak ki çalınmış bulunuyordu. Çiçek oymalı tunç şebike, çok kıymetli bir sanat eseridir, şekil itibariyle mermer kısmın bir devamıdır, şu fark ile ki, her dilimin üstünde birer müsellesi alınlık vardır, bu alınlıklar ile dilimler arasındaki dar bir friz üzerine de, tâlik hat ve altın yaldız ile ikinci bir tarih kasidesi yazılmıştır, yine on altı beyitli olan bu manzumenin metni şudur: Şehinşâhi zeman Sultan Mahmudi celilüşşan Revan mîzâbı kilkinden uyûni re’fetü ihsan Teşebbüs eyledi dâmâni şer’i fahri kevneyne Anı zâtine kıldı sâyebanı ma’delet unvan Skender feyzi re’yinden eğer itseydi istimdât Olurdu âbi hayvan dergâehinde nâgihan cûşan Mededresi teşnegân tîhi zulme âbi şemşiri Değilahdine dîdâyi cefade kimse sergerdan Rukûdi âbine dair şikâyet eylese gevher Olur suyi revanbahş eylerse hazine ferman Küllihali ahali cûyi adliyle handandır Meğer desti atâsından zebanir eyliye efgan Vücidi ayni rahmet olduğuna iki şahiddir Cebini enverinde nûri dinü pertevi iman Kerimanı zamanın cûdi ihsanı muvakkattir Bu sultanı keramet rûzi şeb olmakda sîm efşan Rizacûyi Hakda itti nakdi himmetin mebzûl Bu câyi dilküşâde eyledi icâd şâdirvan Ne şâdirvâni hemtâ ne zibâ tarihi ruh efzâ Bunun resmin görünce oldı hep ressamlar hayran Bu su âbihayatn süt karndaşi mıdır sorsam Ki şirinkâmii câvîde malik nûş iden atşan Letâfetde müşabihtir bu âni nâb Tesnime Bunun sâkisini Cennetden gönderse revâ Rıdvan Hırrırın gûş idüb bak ayni ta’zim ile bu ayne Hemîşe olmada tesbih gûyi hazreti Yezdan Gönüllerde lebi cû seyrine kalmadı hâhiş Bu mevki oldu müzhetgâhi ehli dânişü irfan Seriri saltanatda müstedam olsun o şâhinşâh Cihanda tâ ki nûşi âbden atşan ola reyyan Emin altun suyiyle eyledim târihini tahrir Mahalli cûdidir Sultan Mahmudun bu şâdirvan H. 1153 (M. 1740) Şadırvanın üzerinde, saçağın kubbesine doğru yükselen tunç çubuklardan yapılmış bir açık kubbe, bunun üzerinde de, lâle şeklinde istif edilip çerçevelenmiş oyma “Ve minel mai külli şey’in hay” âyeti kerimesi yazılı bir tunç alem vardır. Şebikenin önüne abdest alanların sırtlarındakini ve çevrelerini asmaları için, tunç çubuklardan yapılmış askılar konmuştur. Ayasofya şadırvanı, Türk yapı ve süsleme sanatlarının yüzakı örneklerindendir. Bibl. : REK, Gezi Notu. Ayasofya Şadırvanı (Resim: Reşad Sevinçsoy)