İstanbulun, faaliyeti en çok göze çarpan esnaf cemiyetlerinden biridir; 18 mart 1340 (M. 1922) tarihinde Fatihte Hilâl kundura mağazası sahibi merhum Hüseyin Hakkı Usta, Aksaraylı Hacı Şevki ve Cemal Akyüz tarafından nizamnamesi yapılarak Fatihte tramvay durak yerinde Hüseyin Hakkı Beyin evinin bir odası merkez ittihaz edilerek açılmıştır. Cemiyet reisliğine de Hacı Arif Bey seçilmiştir. Bu suretle faaliyete geçen cemiyetin ilk işi, Refet Paşanın kumandasında İstanbula gelen Türk askerine binlerce çift kundura toplayıp, Çapadaki evinde, İstanbullular tarafından pek coşkun tezahürat ile karşılanmış olan paşaya teslim etmek olmuştur. Cemiyetten evvel, İstanbul Kunduracılar esnafı, yaptıkları ayakkabılarını taşradan gelen tüccara ve halka İskenderboğazında sokak ortasında teşhir ederek satarlardı. Cemiyet, Sait Paşazade Nâci Beyin kıymetli gayreti ile, ayakkabıcı esnafını bu perişan halden kurtarmaya muvaffak oldu. Evkaftan; Çarşıkapıda Çorlulu Ali Paşa, Sinan Paşa ve Kara Mustafa Paşa medreselerini tutarak ayakkabıcı esnafından çoğunu, gayet ucuz kiralarla bu binalarda toplu olarak yerleştirdi. Burada, İstanbul Ansiklopedisi şu notu ehemmiyetle kaydeder: Bilhassa, Çorlulu ve Sinanpaşa medreseleri, Büyükşehri tezyin eden ve Türk yapı sanatı tarihinde müstesnâ kıymet taşıyan sanat es...

İstanbulun, faaliyeti en çok göze çarpan esnaf cemiyetlerinden biridir; 18 mart 1340 (M. 1922) tarihinde Fatihte Hilâl kundura mağazası sahibi merhum Hüseyin Hakkı Usta, Aksaraylı Hacı Şevki ve Cemal Akyüz tarafından nizamnamesi yapılarak Fatihte tramvay durak yerinde Hüseyin Hakkı Beyin evinin bir odası merkez ittihaz edilerek açılmıştır. Cemiyet reisliğine de Hacı Arif Bey seçilmiştir. Bu suretle faaliyete geçen cemiyetin ilk işi, Refet Paşanın kumandasında İstanbula gelen Türk askerine binlerce çift kundura toplayıp, Çapadaki evinde, İstanbullular tarafından pek coşkun tezahürat ile karşılanmış olan paşaya teslim etmek olmuştur. Cemiyetten evvel, İstanbul Kunduracılar esnafı, yaptıkları ayakkabılarını taşradan gelen tüccara ve halka İskenderboğazında sokak ortasında teşhir ederek satarlardı. Cemiyet, Sait Paşazade Nâci Beyin kıymetli gayreti ile, ayakkabıcı esnafını bu perişan halden kurtarmaya muvaffak oldu. Evkaftan; Çarşıkapıda Çorlulu Ali Paşa, Sinan Paşa ve Kara Mustafa Paşa medreselerini tutarak ayakkabıcı esnafından çoğunu, gayet ucuz kiralarla bu binalarda toplu olarak yerleştirdi. Burada, İstanbul Ansiklopedisi şu notu ehemmiyetle kaydeder: Bilhassa, Çorlulu ve Sinanpaşa medreseleri, Büyükşehri tezyin eden ve Türk yapı sanatı tarihinde müstesnâ kıymet taşıyan sanat eserlerindendir; bu binalarda yerleştirilmiş bulunan ayakkabıcı esnafının hüsnü niyeti ne kadar üstün olursa olsun, sanatları, bu binaların hüsnü muhafazasına müsait değildir; tahsil ve görgüleri, içinde bulundukları sanat eserlerinin kıymetini idrake kâfi olmıyan çoluk çocuk denilecek kunduracı çıraklarının, her gün bilmiyerek yaptıkları tahribat — su damlacıklarının taşları oyduğu gibi — inkâr edilemez. Ayakkabıcı esnafını toplu bulunduracak, hattâ bu zenaatın muhtaç olduğu konfora sahip binalar yaptırmak mümkündür amma, bir daha Sinanpaşa ve Çorlulu Alipaşa medreseleri yaptırılamaz. Cemiyetler Kanunu hükümlerine göre, ayakkabı esnafına içtimaî yardımlarda bulunmuştur; esnafın geçim kolaylığı için de bir istihlâk kooperatifi kurumuştur: Mustafapaşa medresesinde kurulmuş bulunan bu kooperatif, ortaklarının malını satar ve kendisine iptidaî maddelerini temin eder. Cemiyet, ihtiyarlayıp da çalışamıyacak hale gelen ihtiyarlara, her ay yirmi liradan aşağı olmamak üzere nakdî yardımda bulunur; ayrıca hastalara, ölenlerin ailelerine keza nakdî yardımlar da yapar; bu yardım her yıl 3000 3500 lira arasındadır. Cemiyet âzasının ödedikleri senelik aidat, servet ve iş ölçüsü gözetilmeksizin iki lira olup 1947 yılında İstanbulda mevcut 7000 ayakkabıcı esnafından 2700 ü cemiyete girmiş bulunuyordu. Esnaf için cemiyete girme mecburiyeti yoktur. Bu satırların yazıldığı 1947 yılında Ayakkabıcılar Cemiyetini şu zatlar idare etmekte idi: İdare heyeti reisi Abdullah Vahdi Eriman, ikinci reis Faik Alpan, âzalar Sait Bezmez, Ömer Yürü, Nuri Arısan, Naşit Geliş, Hüsnü Bora, mürakipler Ahmed Edin, İzzet Günen, kıdemli umumî kâtip Cemal Akyüz, kâtip Sırrı Efcan, tahsildar Rifat Akbaş.. Cemiyetin, her gün vazifesi başında bulunan bir de hususî doktoru vardır. Kooperatifin bânisi Cemal Akyüz olup 1947 de kooperatif ve idare heyeti reisi M. Nuri Toker idi. Kuruluş tarihindeki adı ile, Umum ayakkabıcı Sanatkâran Cemiyetinin ilk talimatnamesinden çıkarılan şu notlar da, bu cemiyetin tarihçesi ve bünyesi bakımından mühimdir. “Cemiyet usta, kalfa ve çıraklardan mürekkep olarak kurulmuştur. Kunduracılık ile müştagil umum sanatkârlar, milliyet ve diyanet farkı olmaksızın âzayı daimeden sayılır. Sabık ustalar, sanat veya cemiyet hakkında hidematı mühimmesi sebkedenler, ayni zamanda bazı hususî simalar ki sanat hakkında beyanatı hayırhahâneleri ve ahvâle göre hidemâtı mahsusaları sebketmiştir, fakat âza umumî toplantılarda söz hakkına ve istişarî rey verme hakkına sahiptirler. “Cemiyetin kendisine mahsus bir bayrağı vardır. Cemiyetin iskarpin şeklinde (Arap harfleriyle) “Umum Ayakkabıcı Sanatkâranı Cemiyeti” ibaresini havi bir mühri resmi vardır. (Harf inkilâbından sonra bu mühür değiştirilmiştir). “Cemiyetin gayesi, âzaları arasında karşılıklı yardım, ustalarla kesiciler ve kalfalar arasında iyi geçim temini ve kendi menfaatlerinin korunmasıdır. “Takati yettiği derecede kunduracı atölleri ve muvakkat kurslar açarak şehit çocuklarına, fakir, kimsesiz çocuklara ayakkabıcılık sanatını öğretecek, onları sefalet ve felâketten kurtararak kendi kendilerini geçindirecek bir hâle getirecektir. “Kendi âzalarından kalfalarla çırakların irfan ve sanat ahlâkını yükseltecektir. “Ustalarla onların yardımcıları olan kalfa ve çıraklar arasında tekevvün eden iş, mesai ve talim bakımından çıkacak ihtilâfların halli için bir hakeme heyeti vücuda getirilecektir; bu heyet bir reis, biri usta, diğeri kalfa iki âzadan mürekkeptir. Kalfalara iş bulacak, sanat talimi için atölyelere çırak yetiştirecektir. “Herhangi bir sebepten siyasî ve medenî haklarından mahrum edilmiş olanlar cemiyetten de çıkarılacaktır. “Cemiyet heyeti umumiyesi yılda bir defa toplanacaktır. Bu toplantıda bulunabilmek için, âzanın, aylık taahhütlerini tamamen ödemiş bulunmaları şarttır. Cemiyetin heyeti idaresi bu içtimada intihab olunur. “Bir sene müddetle seçilen heyeti idare, kendi aralarından bir reis, bir reis vekili, bir veznedar ve bir kâtip seçerler. “Cemiyetin bir yardım sandığı vardır. Hastalara, malûllere ve ölüm vakalarında sanatkârın ailesine lâzım gelen nakdî yardım bu sandıktan yapılır. Bu sandığın sermayei iptidaiyesi, bir defaya mahsus olarak ustalardan on, işçilerden beş kuruş toplanarak temin olunacaktır. “Cemiyet İstanbulda muhtelif şubeler açacaktır; Büyükşehir Beyoğlu, Üsküdar, Bayazıt ve Karagümrük olmak üzere dört mıntakaya taksim edilmiştir. Bu mıntakalarda şube açabilmek için, mevcut sanatkârların adedi üç yüze varmış olması şarttır. “Bir çırak, ustasının yanında kalfa çıkıncaya kadar çalışacaktır. Bir mâzeret dolayısiyle ayrılırsa, ustasından vesika almağa mecburdur. Vesikasız çıraklar başka ustalar tarafından işe alınmıyacaktır. Ustalar, maiyetlerindeki kalfa ve çırakları muntazam çalıştırmağa ve haftalıklarını muntazaman vermeğe mecburdurlar; işine nihayet vereceğini on gün evvelinden kalfa veya çırağına haber verecektir; vermediği takdirde on günlük yevyesini vermeğe mecburdur. En az ilk tahsilini tamamlamamış çıraklar çıraklığa alınamaz. Çıraklık için mahalle ilmühaberi, ebeveyninin muvafakat ve teminat mektubu ve çocuğun sıhhat raporu şarttır”. 1936 tarihli bir prospektüsde de cemiyetin sıhhî teşkilâtı hakkında şayanı dikkat malûmat verilmektedir; şöyle ki: Kendilerine Ayakkabıcılar cemiyetinin âzalık hüviyet cüzdanı ile müracaat edecek hastalar için, dahiliye doktoru Ali Rıdvan, göz doktoru Şükrü Ertan, dahiliye mütehassısı Dr. Armanak, dahiliye ve efrenciye doktoru Leonidis Nikolaidis, dahiliye mütehassısı Dr. Kerameddin vizitelerinde fevkalâde bir tenzilât yaparak kalfa çırakların parasız, ustaların 50, atölye sahiplerinin 100-150, tüccarların 150-200 kuruşa muayenesini kabul etmişlerdir. Cemiyet, ayrıca, muhtacı muavenet âzalarının doktor vizitesiyle ilâç parasını da üzerine almıştır. Dahiliye mütehassısı doktor Armanak da, cumartesi, salı ve perşembe günleri bir saat cemiyet merkezine gelerek kendisine müracaat eden esnafı parasız muayene etmektedir. Diş doktorlarından Nureddin Muhtar, Mehmed Esad ve Muhsin Nezihi de keza muayene ve tedavi ücretlerinden cemiyet âzalarına âzamî tenzilât yapmışlardır. Cağaloğlu eczahanesi sahibi Bay Kadir Sorkum, Karaköy eczahanesi sahibi Bay Hüseyin Hüsnü, Gedikpaşa Merkez eczahanesi sahibi Bay Vahram Asaduryan da, ilâç ücretlerinde kalfa ve çıraklara yüzde yirmi, ustalara yüzde on beş, atölye sahipleriyle tüccarlara yüzde on tenzilât kabul etmişlerdir (1947). Cemiyet merkezinin bulunduğu Çarşıkapıdaki Karamustafapaşa Medresesi son imâr istimlâkinde yıkılmış, Cemiyet merkezi yine o civarda Tiyatro Caddesinde Aydın Saray İş Hanının ikinci katına nakledilmiştir. İstanbul Ansiklopedisi bu cemiyetin en ciddî müesseselerimizden biri olduğunu bilhassa belirtir.