Sanat tarihi bakımından gayet mühim eski bir Bizans kilisesi olan Atikmustafapaşa Camii, Belediye rehberine göre Fatih kazasının, Fener nahiyesinde, 112 numaralı Balat - Karabaş mahallesinde bulunmaktadır. (İstanbul Rehberi, harita 8). Ayvansaray semtinde bulunan bu cami, şimdiki Atikmustafapaşa mahallesinin hudutları dışında kalmaktadır. (B.: Atikmustafapaşa mahallesi). Bu cami Ayvansaray vapur iskelesinin yakınında bulunmaktadır. Unkapanı istikametinden gelindiği takdirde ise, Eyyuba doğru giderken, Musevi hastahanesi geçildikte, solda, Çenber Sokağında camiin, safkı yeşil boyalı son cemaat yeri derhal göze çarpar. Binanın yan ve mihrap duvarları bostanlarla çevrilmiştir. (B. Çenber Sokağı). Atikmustafapaşa Camiinin Bizans ve hattâ Türkler zamanındaki tarihçesi henüz oldukça karanlıktır. Bu binanın, eski Bizans kiliselerinden hangisi olduğu hakkında şimdilik kesin bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. İstanbulun Bizans zamanındaki topoğrafyasını esaslı bir surette tetkik eden Dr. A. Mordtmann, eserinde bu binadan hemen hiç bahsetmemiş, ve sadece buranın Markos ve Petros namındaki azizlere ithaf olunan bir kilise olduğunu bildirmekle iktifa etmiştir. (Dr. A. Mordtmann: Esquisse topographique de Cons. Lille 1892 sayfa, 38, ve ay. Müel.: Die Hafenquartiere von Byzans, Mit. d. deut. Exc....

Sanat tarihi bakımından gayet mühim eski bir Bizans kilisesi olan Atikmustafapaşa Camii, Belediye rehberine göre Fatih kazasının, Fener nahiyesinde, 112 numaralı Balat - Karabaş mahallesinde bulunmaktadır. (İstanbul Rehberi, harita 8). Ayvansaray semtinde bulunan bu cami, şimdiki Atikmustafapaşa mahallesinin hudutları dışında kalmaktadır. (B.: Atikmustafapaşa mahallesi). Bu cami Ayvansaray vapur iskelesinin yakınında bulunmaktadır. Unkapanı istikametinden gelindiği takdirde ise, Eyyuba doğru giderken, Musevi hastahanesi geçildikte, solda, Çenber Sokağında camiin, safkı yeşil boyalı son cemaat yeri derhal göze çarpar. Binanın yan ve mihrap duvarları bostanlarla çevrilmiştir. (B. Çenber Sokağı). Atikmustafapaşa Camiinin Bizans ve hattâ Türkler zamanındaki tarihçesi henüz oldukça karanlıktır. Bu binanın, eski Bizans kiliselerinden hangisi olduğu hakkında şimdilik kesin bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. İstanbulun Bizans zamanındaki topoğrafyasını esaslı bir surette tetkik eden Dr. A. Mordtmann, eserinde bu binadan hemen hiç bahsetmemiş, ve sadece buranın Markos ve Petros namındaki azizlere ithaf olunan bir kilise olduğunu bildirmekle iktifa etmiştir. (Dr. A. Mordtmann: Esquisse topographique de Cons. Lille 1892 sayfa, 38, ve ay. Müel.: Die Hafenquartiere von Byzans, Mit. d. deut. Exc. Cl. Folge I, Heft 3, 1891 sayfa 5). Fakat bu müellifin eserinin diğer iki yerinde, herhalde, dalgınlıkla, bu binayı, Markos ve Andros namındaki azizlerin kilisesi olarak adlandırılmıştır. (Adı geçen eser: Sayfa 39, 40). İstanbulun eski eserlerini, bir asır evvel yazmış olduğu kitapta tarif eden Patrik Konstantinos, Atikmustafapaşa Camiinin havarilerden Markoc ve Petros namına ınşa edilen kilise olduğunu kaydetmiştir. (Constantiniade, İstanbul 1846, sayfa 113). Daha sonraları buna dayanarak A. Paspati de aynı şeyi tekrarlamıştı. (A. G. Paspati: Byzantinai Melekte, İst. 1877 sayfa 317). İstanbul hakkında yazılan hemen hemen bütün eserlerde bu müelliflerin verdikleri bilgiler aynen kabul edilmiş ise de hiçbir esasa dayanmayan bu nazariyenin zayıf noktalarını aşağıda izaha çalışacağız. İmparator Birinci Leon (imp. 457-474) zamanında Galbios ve Kandidos adlarında iki Patris, Kudüsü ziyarete giderlerken bir Yahudinin evinde Meryemin elbisesinin bulunduğunu öğrenirler. (J. Ebersolt: Les sanctuaires de Byzance, Paris 1921 sayfa 45; ve M. Ziya: İstanbul ve Boğaziçi, İstanbul 1928 Cild 2, sayfa 130). Dönüşte, iki Patris bu Yahudi kadının evinde misafir oldukları sırada bir hile ile bu elbiseyi çalar ve 458 tarihine doğru İstanbula getirirler. Galbios ve Kandidos yanlarındaki mukaddes eşyayı muhafaza için bir mâbedin inşasının elzem olduğunu düşünerek, şimdiki Ayvansaray civarında Vlaherna’da Havvarilerden Petros ve Markos için bir kilise yaptırarak Meryemin elbisesini de buraya vazederler. Fakat az sonra bu hırsızlık hâdisesinin duyulması üzerine, Patrisler İmparatora meseleyi itiraf ederler. Bunun üzerine imparator bu elbiseyi muhafazaya lâyik daha büyük bir mâbedin yaptırılmasına karar verir ve böylece bu elbise Vlaherna kilisesine nakledilerek oraya yerleştirilir. (B.: Aya Mariya Vlaherna ayazma ve kilisesi). Bu tarihten itibaren her sene 2 Temmuzda bu elbisesinin oraya konmasının hatırasını tebcilen merasim yapılırdı. (Constantin Por.: Le livre des Cérémonies, Col. Belles - Lettres, Paris 1935, I, 32 ve Commentaires sayfa 156). Bizans zamanında İstanbulun on dördüncü bölgesini teşkil eden bu semtte umumiyetle, Bizansın en mukaddes mâbetlerinden biri olan Blakhernai çifte kilisesinden başka, Petros - Markos; Nikolaos-Priskos ve Aya Tekla namlarına inşa edilmiş kiliseler bulunuyordu. (Mordtmann: Esquisse... Sayfa 11). Bunlardan Aya Tekla kilisesi hiçbir ciddî esasa dayanmaksızın, Atikmustafapaşa Camiinin pek az ilerisinde bulunan ve son seneler içinde harab olarak şimdi ancak tek bir duvarı kalmış olan Toklu İbrahim Dede Mescidi olarak tesbit edilmektedir (B. : Tokluibrahimdede Mescidi). Atikmustafapaşa Camii gerek plân ve gerek inşa tarzı bakımından beşinci asıra ait hiçbir hususiyet göstermemektedir. Bu binanın Petros ve Markos için yaptırılan kilise olmasına, katiyetle söylenebilir ki imkân yoktur. Burası mimarî hususiyetleri bakımından daha sonraki devirlere işaret etmekte olduğundan başka, cesamet bakımından da iki Patris tarafından alelâcele yaptırılan bir şapel binası olmıyacak kadar ehemmiyetlicedir. Ayrıca şunu da ilâve edebiliriz ki Atikmustafapaşa Camiinin binası, bütün Bizans tarihi boyunca hiç adı geçmiyecek kadar basit değildir. Bugünkü şekline nazaran, esas itibariyle hiç olmazsa VIII. asırda inşa edilen bu bina, Markos - Petros kilisesi olarak kabul edilemiyeceğine göre burada başka bir kiliseyi; bilhassa bu asırlarda burada mevcudiyetini bildiğimiz bir kiliseyi aramak icabetmektedir. Eski metinlerde adları zikredilen ve bazıları tarif edilen birçok kiliseden, bugün yerleri tesbit edilemiyenler hayli büyük bir yekûn tutmaktadır. Şimdiki Atikmustafapaşa Camii bunlardan biri olabileceği yukarıdan adı geçen Aya Tekla kilisesi olması da ihtimal dahilindedir. Şüphesiz bu sonuncu nokta henüz bir faraziyeden ibarettir, ve bunu tevsik edebilmek şimdilik imkânsızdır. Tarihî kaynaklardan öğrendiğimize göre İstanbul içinde Aya Tekla adına yapılmış iki kilise mevcut olup bunlardan biri Kadırga limanı civarında, diğeri ise Vlaherna’da idi. (Mordtmann: Esquisse... Sayfa 56; P. Richter: Quellen der byzantinischen Kunstgeschichte, Wien 1897 sayfa 124, 188 ve 373). Bu ikinci Aya Tekla kilisesi dokuzuncu asırda, İmparator Teofilos’un (imp. 829-842) büyük kızı Prenses Tekla tarafından kurulmuştur. (Bu kadın hk. Bk. Ostrogorsky: Geschichte des byzantinischen Staates, München 1940, sayfa 152; ve Ch. Diel: Figures Byzantines, Paris 1930, série I, sayfa 169, 178). Bizans tarihçilerinden Teofanes’in zeylinden, bu prensesin bu kilisenin manastırına çekilerek burada öldüğü öğrenilmektedir. (Teophanes Cont. III. 44; Richter: Quellen... Sayfa 373). Aya Tekla kilisesi, İsak Komnenos (imp. 1057-1059) tarafından esaslı bir surette tamir ettirilmiştir. Bir muharebe dönüşünde korkunç bir fırtına ve seylâbdan kurtulmasını, o gün bayramı olan Aya Tekla’nın bir mucizesine medyun olduğuna inanan İmparator İsaakios, 1059 da İstanbula dönüşünde derhal Aya Tekla kilisesini tamir ettirmiştir. Bu hâdiseyi birçok Bizans tarihçilerinden öğreniyoruz. (Richarter’in eserinde adları geçen müelliflerden başka bk. Psellos: Cronographie, éd. Belles - Lettres, Paris 1928, Cild 2, sayfa 127). Fakat bu hususta en fazla bilgi veren meşhur Prenses Anna Komnina’dır. Bu kadın, eserinde, İsaakios’un tamir ettirdiği kilisenin “... muhteşem bir mâbed, olduğunu ve hiç de az bir masrafla meydana gelmeyip, sanatın çeşitli vasıtalariyle tezyin edildiğni ve imparatorun daima ibadetlerini orada yaptığını...” yazmaktadır. (Anne Comnène: Alexiade Paris 1937, cild I, sayfa 129). Anna Komnena’nın büyük annesi Anna Dalassena da gününün büyük bir kısmını bu Tekla kilisesinde ibadetle geçirirdi. Bu kayıtlardan kolayca anlaşılacağı gibi, Aya Tekla kilisesi olarak ancak on metre boyunda ehemmiyetsiz bir yapı olan Tokludede Mescidinden fazla Atikmustafapaşa Camiini kabul etmek mümkündür. Zira bu binanın cesameti ve inşa tarzı, imparator ve imparatoriçelere ibadetgâh olabilecek kadar ehemmiyetlicedir. Evvelce de yazdığımız gibi, şimdilik bu faraziye bize en makul gelenidir. Bu arada şu noktaya da temas edelim ki, Millingen’in Atikmustafapaşa Camii olmasını muhtemel gördüğü ve Tafferner’in eserinde adı geçen “Petri, Pauli” kilisesi zannımıza göre Ayvansarayda olmayıp daha doğudadır. (A. van Millingen: Byzantine Churches in Constantinople, Lodan 1912, sayfa 191). Bu kilisenin durumu hakkında aslı 1490 a doğru yapılan “Vavassore” plânı mühim bir vesika teşkil etmektedir. (Oberhummer: Konstantinopel, München 1920, sayfa 16 daki resim). İstanbul Ansiklopedisinin ilk baskısında bu maddeyi yazdığımızda, bu hipotezi ortaya attığımızda, aynı fikri ileri sürmüş olan J. Papadopoulos’un kitabını görmemiştir. (J. Papadopoulos, Le palaiset et les èglises des Blachernes, Selânik 1928, 164) Atikmustafapaşa Camiinin evvelce Aya Tekla kilisesi olmasının daha makûl olduğu düşünesi sonra A. M. Schneider (Die Blachernen, “Oriens”, IV, 1951, 105) tarafından da desteklenmiştir. İstanbulun fethinden sonra bu kilisenin derhal camiye çevrildiğine dair bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. Ayrıca bu mâbedin cami olarak bânisinin kim olduğu da meçhuldür. Bu arada şuna da işaret edelim ki, A. Saim Ülgen’in vaktiyle yazmış olduğu risalede bu kilisenin “Atik, yani Eski Ali Paşa tarafından camiye çevrildiğini” yazması bir yanlışlıktan ibarettir. (A. Saim: İstanbul ve Eski Eserleri, İstanbul 1933, sayfa 137). İstanbulun bütün camileri hakkında toplu malûmat veren yegâne eser olan Hadikat-ül-Cevamide, İstanbulda “Kocamustafapaşa” Camii adını taşıyan iki ayrı cami bulunduğu yazılmakta ve bunların ikisinin de kiliseden münkalib oldukları” ilâve olunmaktadır. Hadika, cild, I, sayfa 161). Hadika müellifine göre Ayvansaraydaki caminin yanında bir çifte hamam bulunuyordu. (Hadika, cild I, sayfa 167). Bugün bu caminin hemen yakınında bu isimde hiçbir hamam yoktur. Aynı adı taşıyan diğer cami ise hâlâ mevcutur ve Silivrikapısına yakın kendi ismiyle anılan semtte bulunmaktadır (B.: Kocamustafapaşa Camii, Sünbül Efendi Dergâhı). Diğerinden ayırdedilmesi için olsa gerek, Ayvansaraydaki caminin adının başına bir de Atik kelimesi eklenmiştir. Fatih vakfiyelerinde İstanbul içinde bulunan birçok binalardan bahsedilirken bir takım mâbetlere de temas olunmaktadır. Bunların arasında, Ayaleharna yani Aya Vlaherna mahallesinde bir Çokalica manastırının adı geçmektedir. (Tahsin Öz: Zwei Stiftungsurkunden, İstanbul 1935, Sayfa XI ve var. 61; Vakıflar neşriyatı: Fatih Vakfiyeleri, İstanbul 1938 var. 235). Schneider, eserinde Atikmustafapaşa camiinin bu manastır olabilceğine işaret etmektedir. (A. M. Schneider: Byzans, Berlin 1936, sayfa 53). Ayrıca yine Fatih vakfiyelerinde “Mustafapaşa hamamı” civarında bir Aya manastırı ve kilisesinden bahsedilmektedir.. (Fatih vakfiyeleri, var. 99, 137, 233). Fakat bu hamamın yakınında Mollahüsrev Mescidi de bulunmaktadır ki, bu mescid Vefada olduğuna göre bu Aya manastırı ve Mustafapaşa hamamının da orada olmaları icabetmektedir. Son yarım asır içinde sayıları çok eksilen hamamlarımız hakkında hiç olmazsa sarih isimlerini bildiren ve yerlerini tesbit eden bir etüdün hazırlanması çok faydalı bir hizmet olur. Atikmustafapaşa camiine adını veren hamam her halde bugün artık mevcut değildir. Sadece, mevzuumuz haricinde kalan bu husus hakkında şuna işaret etmekle iktifa edeceğiz; Ayvansarayda bu caminin biraz ilerisinde hâlâ bir Külhan Sokağı olduğu gibi, yine burada Bostan sokağında şimdi 33 ve 35 numaralı imalâthanelerin yerinde 1908 - 1910 yıllarınrına kadar bir hamam mevcud olduğu söylenmektedir. (İmam Ali Özuyuk ve Muhtar Vehbi Temirtaş tarafından). Bu tarihte kısmen ortadan kaldırıldığını anladığımız bu hamamın büyük zelzelede kâmilen münhedim olduğunu “Sabah” gazetesinde neşredilen tahribat listesinden öğreniyoruz. (Bu notu R. E. Koçu vermiştir). Eski bir İstanbul haritasında da bu hamamın yeri sarih olarak görülmektedir (E. H. Ayverdi, 19. asırda İstanbul haritası, 1958 pafta D-7). Ayvansaray civarının 1729 (H. 1142) yılında büyük bir yangın geçirdiğini biliyoruz. (S. Ünver: Suyolu haritası, İstanbul 1945, sayfa 38-42; A. Refik: On ikinci asırda İstanbul Hayatı, İstanbul 1930 sayfa 117). Şimdiki gönüşüne nazaran esaslı bir takım tadilât izleri gösteren bu caminin bu yangında hasara uğramış olması ihtimal dahilindedir. Atikmustafapaşa Camii H. 1310 (1894) büyük zelzelesinde de hayli hasara uğrayarak minaresi de kısmen yıkılmıştır. (Sabah gazetesinde neşredilen listeden R. E. Koçu’nun verdiği not) 1906 yılına kadar süren bir tamirat neticesinde cami tekrar kullanılır bir hale getirilmiştir. Bu tamirat esnasında duvarları şimdi görülen nakışlarla süslendiği gibi, tamamen kesme taştan olan minare de tamamlanmıştır. Birkaç sene evvel binanın içinin alt kısımları pek zevksiz olarak tavsif edebileceğimiz bir badana ve nakış (!) tabakasiyle örtülmüştür. Bu caminin ayrıca iki ismi daha vardır ki bunların birincisi “Ayvansaray Camii” dir (Constantiniade, sayfa 47, 113). Diğeri ise “Câbir Camii” olup çok daha fazla yayılmış ve birçok kitaplara dahi geçmiştir. Fakat bu sonuncu isim bilhassa yabancı dillerdeki eserlerde gayet tuhaf şekillere girmiştir. (Meselà: C. Raymond: Nouveau plân de Stamboul; Meyers Reisebücher: Türkei, Leipzig 1908 sayfa 292 ve harita) Hadikanın verdiği malûmata nazaran Eyyubi Ensarî ve Ebu Şeyibe ile İstanbul önüne gelen Cabir ibni Abdullah bu Caminin içinde medfundur. İstanbulun Arablar tarafından muhasaralarının hâtıralarından bir tanesini ve en tanınmışını teşkil eden bu efsanenin teferruatı hakkında bilgiye sahip bulunmuyoruz. Bugün dahi caminin içinde sağ taraftaki küçük yan mihrab höcresi ufak bir türbe durumundadır ve burada bir sanduka bulunmaktadır. Bu sandukaya dayalı duran ve Reşad Ekrem Koçu tarafından yazılan kopyasını aşağıda neşrettiğimiz, siyah zemin üzerine altın yaldızla ve güzel bir tâlik hatla yazılı büyük levhada da Câbir bin Abdullah-ül Ensarî hakkında esaslı bir malûmat yoktur. Muhakkak muktebestir nûri hurşidi nübüvvetten Semayı dinde bir necmi Hudadır Hazreti Câbir Ulüvvi menzeletle bezmi hâssül hassa dahildir Kemerbendi Habibi Kibriyadır Hazreti Câbir Diyâri Rûme Fahrienbiyanın yâdigârıdır Stanbol şehrine revnak fezâdır Hazreti Câbir Celilül kadr ekâbirdendir eshâbı kirâm içre Şerefyâbı cenâbı Mustafadır Hazreti Câbir Yüzün sür hâki pâki kabrine Saadi Bu mülke lûtfi ihsanı Hudadır Hazreti Câbir. İkisi de sahabeden olan iki Câbir bin Abdullah’ın mevcudiyeti bilinmektedir; bunlardan Câbir bin Abdullah bin Amr-ül Ensarî muhtelif gazalara iştirâk etmiş ve 690 dan sonra 95 yaşında iken Medinede ölmüştür. Atikmustafapaşa camiindeki türbenin bu zatın namına yapılmış olması hakikate pek uygun düşmemektedir. Diğer Câbir’in ise İstanbula geldiğine dair hiçbir rivayet yoktur. (Bu hususta etraflı bilgi için: Şemseddin Sami: Kamusül - âlâm’a bakılması). Atikmustafapaşa camiinin duvarlarında hiçbir kitabe bulunmadığı gibi civarında mezar taşı da yoktur. Yalnız 1947 senesi Martında burasını tetkik ettiğimiz sırada şimal cihetine bakan sol duvarın önünde kâmilen toprağa gömülmüş bir mezar taşı gözümüze ilişmiştir. Caminin karşısında, şadırvanın bitişiğinde ve şimdi bir tahtaperdenin arkasında kalan, Şâtır Hasan Ağanın eseri hayrı 1692 tarihli güzel bir çeşme bulunmaktadır. (İ. Tanışık: İstanbul Çeşmeleri, İst. 1943, cild I, sayfa 92). Mimarî bakımdan ise Atikmustafapaşa Camii, Bizans sanatında “Yunan haçı plân” olarak adlandırılan plan tipinin İstanbulda şimdi mevcud, ilk ve mühim nümunelerinden birini teşkil eder. Bu plân burada henüz bir intikal devresine işaret etmektedir. Bu “Yunan haçı plânını” en kısa bir şekilde şöylece tarif edebiliriz: Mihrab çıkıntıları ve narteks kısmı hariç kalmak üzere bina bir kare teşkil eder, bu karenin içinde birbirini amuden kesen bir çift beşik tonoz, her kolu müsavi bir Yunan haçı vücude getirirler. Karenin tam ortasında ve tonozların biribirlerini kestikleri kısımda ise kubbe yükselir. Bu tipin daha mütekâmil bir nümunesini teşkil eden diğer bir eski Bizans kilisesinden evvelce bahsetmiştik. (B. Ahmed Paşa Mescidi). Atikmustafapaşa Camii işte bu plân tipine geçişin bir merhalesini teşkil eder, yine İstanbul içinde bulunan eski Bizans kiliselerinden şimdiki Gül Camii ile Kalenderhane Camii arasında yer alan bu binada daha evvelki devirlere ait bazı inşaî hususiyetlerin yanında yeni plân tipinin biraz acemice tatbiki açık bir surette göze çarpar. Sanat tarihi bakımından bir intikal devresine işaret eden bu binada ne daha evvelki devrelerin sadelik ve sükûnu ve ne de daha sonraki devrelerin anlayışlı zarafeti vardır. Atikmustafapaşa Camii bu bakımdan oldukça kaba ve ağır, bir “tecrübe” binasıdır diyebiliriz. Binanın sanat tarihindeki yerini henüz katiyetle tesbit edebilmeğe imkân yoktur. Meşhur Diehl ve Brehier bu eski kiliseyi dokuzuncu asıra ait görürler. (Ch. Diehl: Manuel d’art byzantin, Paris 1925, cild I, sayfa 333; L. Brehier: L’art byzantin, Paris 1924, sayfa 190). Yakın zamana kadar İstanbul Üniversitesinde Bizans sanatı Profesörü olan Runciman ise bu binanın dokuzuncu asrın sonunda inşa edildiğine katiyetle kani olduğunu ileri sürmüştür. Schneider ise Atikmustafapaşa Camiinin dokuz ve onuncu asırlar binası olduğunu kaydetmiştir. (Byzans, sayfa 53). Buna mukabil Wulff bu mâbedi daha ziyade yedi ilâ dokuzuncu asırlara ait görmektedir. (O. Wulff: Byzantinische Kunst, Berlin 1918, sayfa 391 ve bilhassa; Wulff: Nachtrag zu altchristliche und byzantinische Kunst, Potsdam 1939, sayfa 53). Bu bina hakkında enteresan tetkiklerde bulunan Brunov ise buranın inşaatını altıncı asrın ikinci yarımına kadar götürmektedir. (N. Brunov: Zur Erforschung der byzant. Baudenkmäler v. Kons., Byz. Zeit. Cild 32, 1932, sayfa 53). Görülüyor ki Atikmustafapaşa Camii binasının inşa tarihi hakkında muhtelif fikirler bulunmaktadır. Öyle zannediyoruz ki bu yapıyı altıncı asır gibi erken bir devre ait görmek doğru olmayacağı gibi, bu bina için onuncu asırda pek geçtir. Burası bizim tahminimize göre ancak yedi ilâ dokuzuncu asırlara ait olabilir. Atikmustafapaşa Camii binası mimarî tarihi bakımından ciddî bir tetkikten geçmeğe değer. Tabiatiyle burada çok fazlasiyle bu fikirleri açabilmemize imkân yoktur. Sadece şuna işaret edebiliriz ki bu binanın sahibi olduğu plânı en ufak teferruatına varıncaya kadar aynen diğer iki kilisede daha müşahede etmek kabildir. Bunlardan bir tanesinin Yunanistanda bulunmasına mukabil diğeri Anadoluda Karadeniz kıyılarında ufak bir adacıktadır. Bu tipin çok benzeri diğer bir kilise daha Ermenistanda mevcuttur. Bunun benzeri binalar hakkında (Bk. S. Eyice, Amasra Büyükadasında bir Bizans kilisesi, “Belleten” 15, 1951, 469 - 491). Fakat bu arada şunu da hatırlatalım ki Atikmustafapaşa camiinin gerek Gurlitt (C. Gurlitt: Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1907 sayfa 38), gerek Millingen (A. Van Millingen: Byzantine Churches in Constantinople, London 1912) ve gerek Ebersolt ile Thiers (J. Ebersolt, A. Thiers: Les églises de Constantinople, Paris 1913, sayfa 131) tarafından yapılan plân, rölöve ve tarifler odukça yanlış ve eksiktir. Bunların hepsine takaddüm eden Pulgher (D. Pulgher: Les anciennes églises byzantines de Constantinople, Vienne 1878, sayfa 28 ve levha 14) ise artık tamamen kıymeti kaybetmiştir. Bu tarihî binanın yeniden bir rölövesinin yapılması her halde elzemdir. Atikmustafapaşa Camiinin şimdiki dudurumunu bir tarifine gelince; caminin önünde bir avlu mevcut değildir. Buradan geçmekte olan Çenber Sokağının öbür tarafında ahşap bir salaşın içinde basit ve sanat kıymeti taşımayan bir şadırvan bulunmaktadır. Şimdiki son cemaat yeri tamamen bir Türk inşasıdır. Evvelce bunun yerinde olması icabeden Narteks (Narthex) kısmı hiçbir iz bırakmadan kaybolmuştur. Sadece son cemaat yerinin temellerinin bu narteksin bakiyeleri üzerinde kurulmuş olduğu tahmin edilebilir. Son cemaat yerinin sokağa bakan cephesi, araları alçak kâgir bir duvar ve camekânla kapatılmış beş büyük sütuna sahiptir. Bunların hepsi mermerden olup yalnız en sağdaki üzeri çinko kaplı ağaçtır. Bu sütunların üst kısımları tamamen yeşil boyalı ahşap bir sakfın içinde gizli kaldıklarından bunların birer başlıkları olup olmadığını ve eğer varsa başlıkların şekilleri hakkında bir fikir edinemiyoruz. Soldan itibaren iki ilâ üçüncü sütunların arasında methal bulunmakta ve bu methal de ayrıca iki tane gayet ince mermer sütunla çerçevelenmiştir. Bu sonuncuların başlıkları yakın devirlerde yapılmış olduklarını göstermektedir. Evvelce son cemaat yerinin üzeri çifte meyilli bir çatı ile örtülü iken son tamirde bu çatı tadil edilmiş ve öne doğru tek meyilli yapılmıştır, Sağda küçük bir kapıdan minaraye çıkılmaktadır. Tamamen muntazam kesme taştan yapılmış olan minarenin kürsü kısmı sekiz köşelidir. Büyük zelzelede bu minare çok hasara uğrayarak yıkılmıştır. Sonradan şerefe, petek ve külâh yeniden yapılmıştır. Taştan olan külâh üzerindeki tezyinat bakımından muahhar devirlerin zevkine uygun düşmektedir. Son cemaat yerinin sol duvarında küçük bir kapı bulunmaktadır ki, bu, cami müstahdeminin ikametgâhına açılmaktadır. Bu kısmın zemini evvelci altı köşeli tuğlalarla kaplı iken, tamirden sonra buraya taş döşenmiştir. Bina kilise iken asıl kısma üç kapıdan giriliyordu. Bugün bu kapılardan yalnız ortadaki aslî şeklini muhafaza etmektedir; yanlardakiler kısmen tadil edilerek birer pencere durumu almışlardır. Asıl bina evvelce de söylediğimiz gibi bir haç şeklindedir. Bu haçın köşelerinde bulunan dört küçük hücreden şark istikametinde olan ikisi yan mihrabcıkları teşkil etmektedirler. Bu dört höcrenin köşe duvarları üstünde kubbe bulunmaktadır. Fakat derhal şunu haber verelim ki binanın hemen hemen bütün üst hatları gibi bu kubbe de Bizans zamanına ait değildir. Esaslı bir tamir esnasında çatıyı teşkil eden çizgilerle birlikte kubbe de yeniden yapılmış ve böylece gayet alçak sekiz köşeli bir kasnağın üzerine basık bir kubbe oturtulmuştur. Bu tadilât, binanın esaslı bir tahribe uğramış olduğunu işaret etmektedir. Bunun bir yangın olabileceğine yukarıda temas ettik. Transept’in sağ yani cenup nihayeti evvelce düz bir duvarla değil fakat iki sütunun taşıdığı üç kemerle yan tarafa açılıyordu. Sonraları bu kemerlerin içleri örülerek yalnız ortada bir pencere bırakılmıştır. Bu duvarın böylece açık olması bir takım nazariyelerin ileri sürülmesine sebebiyet vermiştir. Biz burada bunlara gayet sathî bir surette temas edeceğiz. İlk defa Brunov tarafından ileri sürülen bu nazariyeye göre bu bina ilk şeklinde iki yanında iki sahna daha (yani Nef’e) sahip bulunuyor ve böylece beş sahınlı kiliseler grubuna dahil oluyordu. (N. Brunov: Zur Erforschhung d. byz Baudenkmäler v. Kons., Zeit cild 32, 1932, sayfa 57 - 59). Bu âlimin araştırmalarına nazaran daha alçak olup tek katlı idi. Binanın cephelerinde hâlâ görülen takviye payeleri aslında çatıya kadar değil fakat ancak muayyen bir seviyeye kadar yükseliyor ve bu yan sofaların üzerini örten ahşap çatıyı taşıyan kemerleri taşıyorlardı. İstanbulda böyle beş sahınlı kiliselerden hiçbir nümune zamanımıza kadar kalmamıştır. Yalnız eski bir kilise olan Fenarî isa Camiinde 1928 de yapılan bir hafriyat bu binanın ilk şeklinin öyle olduğunu göstermiştir. Fakat Atikmustafapaşa Camiinin de aynı seriye dahil edilmesi hayli müşküldür. Her ne kadar Transept duvarının kemerlerle yana açılması burada birer sahnın mevcudiyetine işaret ediyorsa da Bizans kiliselerinin hemen hepsinde bilhassa sağ tarafa açılan kemerler vardır ve bunların hepsini buna dayanarak beş sahınlı binalar grubuna dahil etmiyoruz.. Brunov’un bu husustaki nazariyesini biz pek hakikate uygun görmüyoruz. Maamafih gayet basit bir sondaj bu meseleyi kat’î bir surette aydınlatabilir. Ebersolt ise Brunov’un nazariyesini ana hatları itibariyle kabul etmekte fakat bu yan sofaları doğrudan doğruya birer sahın olarak değil fakat birer revak şeklinde tasavvur etmektedir. (J. Ebersolt: Monuments d’architecture byzantine, Paris 1934, sayfa 55 ve 162 - 163). Şüphesiz bu fikir evvelkine nazaran daha akla yatkın gelmektedir. Binanın kilise iken üç mihrabı yani absid’i bulunuyordu. Bunlardan iki yanlardakiler birer höcre vaziyetindedir. Bu mihrablar içerden yarım dairevi olmalarına mukabil dışardan geç antik devri yapı an’anesine uygun olarak üç cephelidirler. Bunlardan ortadakinin içinde yapılmış olan Türk mihrabı ilk bakışta gözleri yadırgatmaktadır. Zira kiliseden camiye çevrilen binalarda bu mihrabın binanın mihveri üzerinde olmadığı malûmdur; halbuki burada her iki mihrab tamamen binanın mihverinde bulunmaktadırlar. İçerde duvarların üst kısmında bir mermer friz mevcuttur. Bu frizin mihrab duvarlarında devam etmemesi bu kısımda esaslı tadilât yapılmış olduğuna işaret etmektedir. Tamamen bir Türk eseri olan kubbenin ortasında Besmelei Şerife ve Kulhü vallahü ahad suresi güzel bir surette yazılmıştır. Şimdi mevcut boyalı ahşap minber ve mermer vâiz kürsüsü hiçbir sanat kıymeti taşımıyan basit eserlerdir. Sağ yan mihrabcık ayrıca bölünerek bir türbe şekline sokulmuştur. Sanduka şimal - cenup istikametinde olup kısmen bir kemerin altında bulunmaktadır. Böyle cami içinde türbeler İstanbulda pek nadirdir. Bu türbenin önünde geçen asrın başlarında yapılmış yeşil boyalı ahşab bir bölme duvarı bulunmaktadır ki bunun ortasında demir parmaklıklı bir kapı ve bir perde vardır. Kapının üstünde şu kitabe göze çarpar: Hâza merkadi Câbir bin Abdullah-ül Ensarî Transept’in sağ kolu da caminin esas kısmından bir ahşap duvarla ayrılmıştır. Bunun kapısı üzerinde R. Ekrem Koçu’nun aldığı kopyaya göre şu kitabe bulunmaktadır: Hâzâ Hazreti Câbir bin Abdullah Ensarî radiyallahü anhü. Eseri kilki Eşref Mehmed. Salibin garb kolu ve bunun yanındaki höcrelerin üzerinde bulunan kat ahşaptır. Bilhassa bu kısımlarda kırk sene evvelki tamirde yapılan kalem işlerinin ve badanaların altında daha eski kalem işlerinin mevcudiyeti fark edilmektedir. Bazı kısımlarda sıvaların dökülmüş olmasına rağmen hiçbir eski mozaik veya fresko izine rastlamak kabil olmamıştır. Ancak binanın sağ dış duvarında pencereler hizasında son yıllarda bazı fresko izlerine rastlanmış ve bunların üstleri tahtalar ile kapatılmıştır. Binanın dışındaki hususiyetlere gelince: Bizans zamanında ki pencerelerin bir kısmı sonraları örülmüştür. Cenup duvarında görülen bir çift kemerden bir tanesinin kesik olması Türkler zamanında binanın üst hatlarının tamamen değiştirildiğini göstermektedir. Brunov’a nazaran yapının üzerinde bu muhtelif kemerlerin münhanilerini takibeden dalgalı bir çatı bulunması icabediyordu. Şimdiki testere dişi tarzındaki tuğla tezyinatı yakın zamanlara ait ilâvelerdir. Görülüyor ki bu bina mimârî bakımdan esaslı bir tetkikten geçmeğe değer. Ayrıca burasının üç sahınlı binalar serisinde bir yer aldığına ve bu hususta mühim bir rol oynadığına işaret edenler de vardır. (J. Baltrusaitis: Léglise cloisonnée en Orient et en Occident, Paris 1941, sayfa 15). Binanın inşa tekniğine gelince. Dış duvarların üzerleri badana ile örtülü olduğundan bunu her kısımda tetkik edebilmeğe imkân yoktur. Fakat esas itibariyle bir hayli tadil edilmiş bir durumda olan duvarların itinasız bir şekilde muhtelif taş ve tuğla sıraları halinde vücuda getirildiği anlaşılmaktadır. Zaten bu hususu yetmiş sene evvel yapılan ve Paspate’nin kitabında neşredilen resimden de anlamak kabildir. Esas itibariyle her tuğla tabakası arasında zengin bir harç tabakası kullanılmıştır ki bunun kalınlığı bir çok kısımlarda tuğla kalınlığının iki misline müsavidir. Atikmustafapaşa Camiinin eski tezyinatından hiç bir şey kalmamıştır. Yalnız camiin yanında bulunan bir bahçe duvarının taşları içinde mermer bir söve parçası üzerindeki tezyinat oldukça enteresandır. Bu taşın üzerinde Bizans tezyinatında sık sık görülen beş yapraklı palmetler farkedilmektedir. Diehl tarafından bu camiye ait olarak gösterilen çok enteresan bir sütun başlığı Pulgher’in eserinden anlaşılacağı veçhile Atikmustafapaşa Camiinde değil Gülhane civarında bulunmuştur. Yakın zamana kadar şadırvanın yanında duran ve büyük tamirden sonra 1922 de Arkeoloji müzesine nakledilen yekpare mermerden bir vaftiz teknesi hâlâ müzenin büyük cephesi önünde ve en sağda durmaktadır. İ. 3898 numarayı taşıyan bu vaftiz teknesinin içinde üç basamakla inilmekte olup, içerde üç niş oyulmuştur. Ekseri kitaplarda resim ve tarifelerine rastlanan bu vaftiz teknesinin diğer benzerleri müzenin bu kısmında teşhir edilmektedir. (Resimli Rehber, İst. 1934, sayfa 126). Üzerinde hiçbir yazı ve hattâ şadırvan olarak kullanıldığına dair dahi emare olmayan bu tekneyi C. Esat sebepsiz olarak 458 tarihli göstermiştir. (C. Esat: Constantinople, Paris 1909, sayfa 109). Bugün Atikmustafapaşa Camii mamur bir haldedir ve cemaati boldur. Bakımlı ve oldukça iyi bir halde bulunmasına rağmen bazı kısımlarının tamire ihtiyaçları vardır. Etrafında ekseri camilerde olduğu gibi tüfeyli binaların bulunmaması burasını tetkik edecekler için büyük bir mazhariyettir. Atikmustafapaşa Camii hakkındaki bu yazımıza son vermeden öne şuna da işaret edelm ki, bu binanın altında bir dehlizin mevcudiyeti rivayet olunmaktadır. Semavi Eyice Atikmustafapaşa Camii (Resim: Nezih) Atikmustafapaşa Camii (Resim Reşad Sevinçsoy) Atikmustafapaşa Camii (Plân: Reşad Sevinçsoy) Atikmustafapaşa Camii (Resim: Reşad Sevinçsoy) Atikmustafapaşa Camiinde bulunan Vaftis teknesi (Resim. C. Gurlitt) Atikmustafapaşa Camii yanında bulunan silme parçası (Resim: S. Eyice)