Sultanahmedden Bayazıda doğru giderken, tramvay caddesi (Divanyolu) üzerinde, Çenberlitaş yanında, İstanbulun vezir hayratı büyük ve eski camilerinden biridir; bânisi İkinci Beyazıdın Sadırâzamı Hadım Ali Paşadır. Semtin eski adına nisbetle Sedefciler Camii, yahut Eskialipaşa Camii isimleriyle de anılır (B.: Ali Paşa, Hadım). Hadikatül Cevami de Hicrî 902 (M. 1496) da yapıldığı münderiç ise de tarihî inşasını gösterir kitâbe bugün mevcud değildir. Plânı merkezî bir kubbenin cenahlarına eklenen kısımlarla vücuda gelen müstatilî cami plânı zümresine dahildir. Bu camiden yirmi yedi sene evvel inşa olunan Fatih Camiinin yıkılmadan evvelki şeklinde bilpâyelere istinad eden merkezî kubbe ve etrafındaki ilâvelerle meydana gelen murabbaa yakın girintisiz kapalı plân nümunesine rağmen cami Bursada Orhan ve Yeşil Camilerinin, Edirnede Muradiye, İstanbulda Mahmudpaşa ve Muradpaşa Camilerinin bir istihalesini teşkil eder. Yukarıki camilerde mihrab istikametindeki iki kubbeden biri, bu camide, yerini bir yarım kubbeye terk etmiş, cenahlardaki odalar da iki kemerli bir revakla açık olarak harime ilhak olunmuştur. Bu cami ve yine ayni zatın Zincirlikuyu Camii ile, bu plân tarzı kat’î olarak terkolunarak toplu murabba harim kabul edilmiştir; ki bundan yalnız Piyalepaşa Camii bir istisna teşkil e...

Sultanahmedden Bayazıda doğru giderken, tramvay caddesi (Divanyolu) üzerinde, Çenberlitaş yanında, İstanbulun vezir hayratı büyük ve eski camilerinden biridir; bânisi İkinci Beyazıdın Sadırâzamı Hadım Ali Paşadır. Semtin eski adına nisbetle Sedefciler Camii, yahut Eskialipaşa Camii isimleriyle de anılır (B.: Ali Paşa, Hadım). Hadikatül Cevami de Hicrî 902 (M. 1496) da yapıldığı münderiç ise de tarihî inşasını gösterir kitâbe bugün mevcud değildir. Plânı merkezî bir kubbenin cenahlarına eklenen kısımlarla vücuda gelen müstatilî cami plânı zümresine dahildir. Bu camiden yirmi yedi sene evvel inşa olunan Fatih Camiinin yıkılmadan evvelki şeklinde bilpâyelere istinad eden merkezî kubbe ve etrafındaki ilâvelerle meydana gelen murabbaa yakın girintisiz kapalı plân nümunesine rağmen cami Bursada Orhan ve Yeşil Camilerinin, Edirnede Muradiye, İstanbulda Mahmudpaşa ve Muradpaşa Camilerinin bir istihalesini teşkil eder. Yukarıki camilerde mihrab istikametindeki iki kubbeden biri, bu camide, yerini bir yarım kubbeye terk etmiş, cenahlardaki odalar da iki kemerli bir revakla açık olarak harime ilhak olunmuştur. Bu cami ve yine ayni zatın Zincirlikuyu Camii ile, bu plân tarzı kat’î olarak terkolunarak toplu murabba harim kabul edilmiştir; ki bundan yalnız Piyalepaşa Camii bir istisna teşkil eder (B.: Atikalipaşa Camii, Zincirlikuyu Camii; Piyalepaşa Camii). Camiin merkezî kubbesi 13 metre kutrundadır. Cenahlar, yığma kâgir sütunlu bir ayağa istinad eden iki kemerle harime iltihak eder ve ikişer kubbelidir. Kıble cihetindeki müstatilî çıkıntıyı aşağılara kadar sarkan istalâktitli müsellesi kürevilere oturtulmuş yüksek kasnaklı bir yarım kubbe örter. Cami haricen kâmilen kesme köfeki taşından yapılmıştır; bütün pencereler etrafında genişçe silmeler dolaşır. Son cemaat revakı, bu devir camilerinde tesadüf edilen tarzda, oldukça geniş ve yüksektir ve altı mermer sütuna müstenid beş kemeri vardır, bu kemerler de köfeki taşındandır. Kapı, mermerden, çok geniş ve yüksektir; geniş bir mermer silme üç tarafını dolaşır ve yine mermerden, zengin istalâktitlerle süslenmiş bir hücre kapı yaşmağını teşkil eder; heyeti umumiyesi çok güzeldir. Kapı kemeri üstündeki “İnnessalâte kânet alel-müminine kitâben mevkuta” âyeti kerimesi, yaşmağın altındaki yuvarlak besmelei şerife 1314 (M. 1898) tarihide Sami Efendi tarafından yazılmıştır; devrine ait değildir. Kapının tahta kanadları da sonradan yapılmış basit tablalıdır. Son cemaat pencereleri ve mihrab hücreleri çepeçevre köfeki silme içine alınmıştır. Hücrelerin yaşmakları köfekiden zengin istalâktitlidir. Kapı önündeki kubbe diğerlerinden daha yüksektir; içi de pek zengin malakâri rumî tezyinatla serapa kaplıdır. Bu malakâriler, bilâhare boyanmışsa da pek zıd bir tesir bırakmıyor. Son cemaat kemerlerine bir kırmızı bir beyaz boya ile kemer taşları yapılmıştı; bunlar 1937-1938 tamirinde temizlenmiş duvarların da yanmış, bozulmuş taşları gayet itinalı bir surette tebdil edilmiş, camiin en güzel yerini teşkil eden bu son cemaat yerine eski güzelliği iade kılınmıştır. Bu tamir esnasında minare kaidesi ve buna muttasıl pencerenin yanmış olan taşları da değiştirilmiş alt meşe pencereleri kara ağaçtan, haricî alçı pencereler betondan yapılmıştır. Pek harab bir halde olan muhafaza duvarları da tamamen yenileşmişse de, evvelce gördüğü müte addit tadilâtın şekilleri yeni malzeme ile ihya edildiğinden ne devirlerin akışını gösteren teselsül ve kadîmlik ne de asla sadakatin verdiği vahdet elde edilmiştir. Şimal cihetindeki ihata duvarı yok olmuştur, yerine tecavüz eden hususî emlâk bugün hudud teşkil etmektedir. Camiin şark ve cenub tarafı kâmilen kabristandır. Mühim bir şehrah üstünde olması birçok meşhur simaların buraya defnine saik olmuştur. Sadırâzam Ali Paşa, Derviş Mehmed Paşa, Siyavuş Paşa, Boynu eğri Mehmed Paşa, Hasan Paşa, Küçük Çelebi, Atîkali tekkesi şeyhlerinden Kasım ve Ramazan Efendiler ve bazı sâdat burada medfundur. Bunlardan Derviş Mehmed ve Hüseyin Paşaların kallâvili kabirleri bugün de mevcuttur. Diğerleri yok olmuştur. İhtimal ki altında hiç bir taş bulunmayan açık türbede medfun idiler. Minare on beşinci asır minarelerinin güzel bir enmuzecidir. Gövde kalın, petek nispeten ince ve yüksektir. Şerefe istalâktitlidir. Petek üstündeki oyuklarda mavi çiniler vardır. Caminin içi kâmilen sıvalıdır. Kubbe göbeğinde, müsellesi kürevilerde, üzengi ve kornişlerde, kemerlerde, üst pencere etrafında şekil itibariyle devrine yakın, renk itibariyle bozulmuş kalemkâriler vardır. Kırk sene evvelki bir fotoğrafta alt pencere üstünde de aynı nakışlar görülüyorsa da bugün mevcud değildir. Bir tamir esnasında, ihtimal ki medhal levhasının yazıldığı 1314 (M. 1898) senesinde, bu nakışlar kapatılmış, diğerleri de renkleri bozularak tamir edilmiştir. Kapı iç tarafından çift Bursa kemerlidir; pencere kapakları da derunundadır. Mihrap, üstü taclı, yaşmağı istalâktitli olup kâmilen mermerdendir; yazılar sonradan yazılmıştır. Mermer silmenin üç zırhı kırmızıya boyalıdır. Mihrabın yanlarında hoş iki motif vardır ki eşine az tesadüf edilir, bunlar mum külâhlarıdır, birer ufak yaldızlı alem bulunan bu külâhların üzerindeki yeşil yağlı boyalar neden yapıldığını saklıyor. Minber de kâmilen mermerdendir altında bir sıra hücre, arkada yan kapılar ve silmeli dört köşe kenar vardır. Merdiven küpeştesi silmeli dolu bir korkuluktur, oyma değildir. Altındaki müsellesî cidar da oymasızdır. Yalnız rumî kabartmalı bir suyu ve ayni şekilde bir göbeği vardır. Minberin ön kapısı ve külâh ayağı hususiyeti olmayan temiz işlerdir. Minber külâhı yarım kubbenin büyük istalâktitli müsellesi kürevisinin müsaadesizliğinden dolayı yüksek yapılmamış, bodur ve nisbetsiz kalmıştır. Minberdeki siyah renkler sonradan boya ile verilmiştir; aslında yoktur. Müselles mihrab çıkıntısı üstündeki yarım kubbe üzengisinde bir korniş teşkil eden bir sıra alçı yaprağın altında, gayet iri bademlerle süslenmiş bir istalâktit manzumesi vardır. Zemine çok yakın bir irtifaa kadar iner; üç tane de oymalı çivi başı görülür. Bu kadar büyük istalâktitlere bir de, aynı devirlere yakın yapılmış, Hasekide Davudpaşa camiinde tesadüf edilir. Camiin bazı yerlerine ses küpleri konduğu, bırakılan deliklerden anlaşılıyor. İç alçı pencerelerden bugün bir şey kalmamıştır. Yalnız mihrab cephesinde 13 alçı pencere on sekizinci asır işidir. Ahşap mahfeller kâmilen sonradan yapılmıştır. Hadikatül cevami medrese, tekke ve imaretten bahsediyorsa da, tekke ve imaret yok olmuştur. Medrese de Divanyolunun tevsii esnasında yarısı kesik bir halde bırakılmıştır. İstanbul Evkaf Müdürlüğünün bahçesinden on odası ve dershanesi görülüyor. Taş ve Tuğla sıralariyle yapılmıştır. Revak kemerleri mainli, direkler mermerden kemerleri de dairevîdir. Medresenin caddeden görülen 2 inci kat odaları, ön duvar tamamen muhdestir. Kapı eski başlık ve direklerle ihya edilmiştir. Diğer aksamda da bazı tadil ve tagyirler yapılmıştır. Cami cihetinde, cadde üstündeki çeşme ve su terazisi on sekizinci asırda yapılmıştır. Ekrem Hakkı Ayverdi Aşağıdaki satırlar İstanbul Ansiklipedisinin ziyaret notlarıdır: 1947 Martında Atikalipaşa Camiinin son cemaat yeri düşmeleri yer yer sökülmüş, pek hazin bir halde idi; kız çocukları ip atlamakta, mahallenin delikanlı kırması çocukları da camiin avlusunda fudbol oynamakta idi. Bahçenin cadde kapısından girilince hemen sağda ahşap direklere istinad eden kiremit örtülü bir saçak altında, sekiz abdest musluğu vardır, bunlardan üçü koparılmış bulunuyordu; duvar da saçak altına kadar tebeşirle küfriyat donatılmıştı. Camiin yanındaki mezarlığın, cami avlusuna bakan duvarı önünde Defteri Hâkani emini Ali Efendinin kabri vardır. (H. 1165) 1715 de vefat eden bu zatın kabri önüne iki büyük pencere inşa edilmiştir ki avlusunu tezyin eden güzel bir eserdir; yazıları ise bir nefisedir. Bu pencerenin önünde camiin kesme köfeki taşından yapılmış büyük bir musalla taşı bulunmaktadır ki pencere üzerindeki kelimei şahadet kitâbesi musalla taşına harikulâde mânalı bir dekor teşkil etmektedir. Camiin içinde Ekrem Hakkı Ayverdi’nin orijinal bir motif olarak kaydettiği büyük mum külâhlarından sağdakinin üzerinde: Lâ ilâhe illâllah el melikül hakkül mübin Soldakinin üzerinde: Muhammet Resulullah Sadık ül vadül emin. yızılıdır. Mihrabın bütün letafeti, güzelliği yukarıdan sarkıtılmış teneke abajurlu bir elektrik lâmbasıyle tecavüze uğramıştır. Beş dilimli olan mihrabın üzerinde siyah boyalı bir band üzerine altın yaldızla: “Fenâdedhül melâiketü ve hüve kaimün yüsalli fil mihrab”. yazılmıştır. Dilimlerin üstlerine de, ortada İsmi Resûl bulunmak üzere çariyarı güzinin adları yazılmıştır. Mermer vâiz kürsüsü ve büyük kubbeden sarkan demir top kandil camiinin şanına lâyık şeyler değildir. Mihrab duvarına biri Kâbenin, diğeri Medinenin iki matbu resmini asmak için mihrabın mermerlerine çiviler çakılmış ve tahrib edilmiştir. Hacı Mehmed Ali Efendi isminde bir hayır sahibi camiye biri 1315 (M. 1899), diğeri 1316 (M. 1900) da iki rakkaslı saat hediye etmiştir, rakkaslarının ortasında küçük birer plâk üzerine “vakfi camii Ali Paşa” yazılmıştır. Türk yapı sanatının nefiselerinden biri olan bu büyük mâbedin bir defa daha esaslı bir tamir görmesi lâzımdır; bu tamirin hedefi daha ziyade camiin içinin tanzimi ve avlusunun tecavüzden korunması olmalıdır. Bu gibi âbidelerin hademei hayratından başka sopalı bekçileri lâzımdır, muhafazası sadece Evkafa değil, Belediye ve zabıtaya da terettüb eden bir borçtur. “Camilerimizin harimini yol yapmayınız” mealindeki Hâdisi Şerif burada pek acı olarak hatırlanmıştır. Bir halk rivayetine göre Sedefciler Camii, Büyükşehirde içinde Hızr makamı bulunan iki camiden biridir ki diğeri Üsküdardaki eski Valide Camiidir. Eskiden Hızır’a rastlayıp muradına ermek için kırk gün sabah namazını top kandilin altında kılanlar çok olurdu; bu eski halk inanı İstanbul Ansiklopedisine bugün için şu mısraı hatırlattı: Hızrı bulsak rehi zulmette külâhın kaparız Bibl. : REK, ME ve İE, Gn. Çenberlitaşda Atikalipaşa Camii (Resim: Salih Sinan) Çenberlitaşda Atikalipaşa Camii (Resim: Reşad Sevinçsoy) Çenberlitaşda Atikalipaşa Camii (Plân: Cornelius Gurlitt’den) Çenberlitaşda Atikalipaşa Camiinde musalla taşı (Resim: B. Olker) Görsel: cilt 3, sayfa 1285 Çenberlitaşda Atikalipaşa Camii (Makta resim: Ekrem Hakkı Ayverdi’den)