Ankara hükûmet merkezi olduktan sonra çoğu Ankaraya ve Türkiyenin başka şehir ve kasabalarına nakledilmiş olan Türkiyenin bütün askerî mektepleri ilkin İstanbulda kurulmuş olduğu için bunlar hakkında bu Ansiklopedimizde kalemine emanet edilen bu maddede evvelâ kısaca, mekteplerin isimlerinde de, sıraları geldikçe gereken tafsilât ile izahatı verilecektir. Biraz aşağıdaki açılış tarihleri sırası ile bahsedeceğimiz askerî meslek mekteplerinden önce her ne kadar İstanbulda kumbarahâne, Kılıçhâne ve Tophâne adlarında ve bir kısmı Avrupalı mütehassıslar tarafından idare olunan mektepler de varsa da bunlar daha ziyade amelî mahiyette idiler, amelesi, işçisi asker adı altında çocuklardan, gençlerden mürekkep orduya pratik adam yetiştiren askerî atölyeler, imalâthanelerdi. Kumbara gibi, top gibi harp âletlerini yapmayı, dökmeyi öğretirlerdi. Comptes de Bonneval ile Baron de Tott (Kumbaracı Ahmed Paşa) bu mekteplerde çalışan Avrupalılardandır. On sekizinci yüz yılın sonlarına gelinceye kadar İstanbulda dinî tahsil müessesesi olan sibyan mektepleri ile medreselerden başka olarak müsbet ilimleri ve bir meslek bilgisini öğretecek mektepleri açmağa ancak askerî zaruretler ve ihtiyaçlar sebep olmuş ve ilk defa donanma ihtiyaçlarını karşılamak için hicrî 1187, milâdi 1773 de şimdi “Deniz Harp O...

Ankara hükûmet merkezi olduktan sonra çoğu Ankaraya ve Türkiyenin başka şehir ve kasabalarına nakledilmiş olan Türkiyenin bütün askerî mektepleri ilkin İstanbulda kurulmuş olduğu için bunlar hakkında bu Ansiklopedimizde kalemine emanet edilen bu maddede evvelâ kısaca, mekteplerin isimlerinde de, sıraları geldikçe gereken tafsilât ile izahatı verilecektir. Biraz aşağıdaki açılış tarihleri sırası ile bahsedeceğimiz askerî meslek mekteplerinden önce her ne kadar İstanbulda kumbarahâne, Kılıçhâne ve Tophâne adlarında ve bir kısmı Avrupalı mütehassıslar tarafından idare olunan mektepler de varsa da bunlar daha ziyade amelî mahiyette idiler, amelesi, işçisi asker adı altında çocuklardan, gençlerden mürekkep orduya pratik adam yetiştiren askerî atölyeler, imalâthanelerdi. Kumbara gibi, top gibi harp âletlerini yapmayı, dökmeyi öğretirlerdi. Comptes de Bonneval ile Baron de Tott (Kumbaracı Ahmed Paşa) bu mekteplerde çalışan Avrupalılardandır. On sekizinci yüz yılın sonlarına gelinceye kadar İstanbulda dinî tahsil müessesesi olan sibyan mektepleri ile medreselerden başka olarak müsbet ilimleri ve bir meslek bilgisini öğretecek mektepleri açmağa ancak askerî zaruretler ve ihtiyaçlar sebep olmuş ve ilk defa donanma ihtiyaçlarını karşılamak için hicrî 1187, milâdi 1773 de şimdi “Deniz Harp Okulu” dediğimiz Mühendishânei Bahrîi Hümâyun açılmıştır. Hemen 1184 (milâdî 1770) de Rus donanmasının baltık denizinden kalkıp Akdenize gelerek Ege sahillerini ve Çeşme limanında demirli bulunan Osmanlı Donanmasını yakması, o zamanki Osmanlı hükûmetini idare edenler arasında evvelâ hayret uyandırmış, sonra bundan ibret alınarak donanmamızın yeni usulde talim görmüş gemicilerle deniz zabitlerine muhtaç olduğu teslim edilmiştir. Bahriye efradının ve zabıtanın yetiştirilmesi için de Kasımpaşadaki Deniz Hastanesinin yerinde bu yeni mektep açılmış ve az sonra bu mektep Kasımpaşadan Heybeliadaya noklolunmuştur. Mühendishânei Bahrîi Hümayunun açılışı o devrin namlı vezirlerinden ve gençliğinde yaman bir korsan olan Cezayirli Gazi Hasan Paşanın derya kaptanlığı zamanına rastlar (B. : Hasan Paşa, Cezayirli Gazi). İyi bir tesadüf eseri olarak Cezayirli Seyyid Hasan adında türkçeden başka fransızca, ingilizce ve italyanca bilen bir de baş muallim bulundu; bu zât Türkiyede modern metodlarla muallimlik yapan ve garbın yeni bilgisini öğreten ilk Türk muallimi olamk şerefini haklı olarak kazanmıştır. Sonraları donanmada riyâle rütbesiyle kaptan olan Seyyid Hasanın meslek hayatını aydınlatmak maarif ve Millî Müdafaa Vekâletleri arşivlerinde uğraşanlara düşen vazifedir. İstanbulda açılan ikinci askerî meslek mektebini, şimdi “Topçu Okulu” dediğimiz Mühendishânei Berrîi Hümâyun’dur; açılışı hicret 1210, milâdî 1793 yılına rastlar. Bu mektepte Karadenizde harp edecek topçularla istihkâm zâbitlerini yetiştirecekti. Bunun da ilk açıldığı yer Eyyubda Bahariyededir. Sonra Tarsaneye, yani Kasımpaşaya, daha sonra da Halıcıoğluna hâlâ duran binaya götürülmüştür. Bu devirlerde Hendese, bizde matematiğin umumî adı olduğu için bu bilgiyi öğreten mekteplere “Mühendishane” adı verilmiştir. İstanbulda bu mektepler açılıp talebe yetiştirmeğe başlandıktan sonra Mısır Valisi Mehmed Ali istiklâl sevdası ile bir çok yeniliklere baş vurduğu sırada bu mekteplerin bir eşini Mısırda da açmış olduğu gibi henüz İstanbulda açılamamış olan meslek mekteplerini de kendi vilâyetinde açmıştı. Tıbbiye ve Harbiye mektepleri bu suretle İstanbuldan önce Mehmed Ali Paşanın Mısırda açmış olduğu meslek mekteplerindendir. Bundan dolayıdır ki Mısırda açıldıktan bir sene sonra hicrî 1242, milâdi 1826 da İstanbulda askerî mahiyette “Tıbhânei Âmire” ve “Çerrahhânei Mâmure” adlarındaki mektepler Şehzadebaşında Eski Odalar denilen Yeniçeri kışlasının tulumbacı başı konağı kısmında açılmıştır. Bu mekteplerde harpte yaralanacak erlerle subayları tedavi edecek cerrahlarla tabipler yetiştirilecekti. Mısır valisi, piyade zabiti yetiştirmek üzere hicrî 1232 milâdî 1806 da “Harbiye Mektebi” ni açmış ve buna hicrî 1241, milâdî 1820 de “Erkânı Harbiye” sınıflarını da ekliyerek Miralay Sev adında (ki sonraları Süleyman Paşa adını almıştır) bir fransız zabitinin himmeti ile yetiştirmiş olduğu kültürlü zâbitlerin idaresindeki ordusunu Padişahın ordusu üzerine saldırtmış ve mağlûbiyetten mağlûbiyete uğratmıştı; son defa olmak üzere hicrî 1249, milâdî 1824 de Kütahyaya kadar gelerek orada Osmanlı İmparatorluğunun merkezi olan İstanbula gidip Osmanlı hânedanını da devirmek üzere iken Sultan Mahmudun Rusyadan istimdad ettiğini gören İngiliz ve Fransız hükûmetlerinin müdahalesi neticesinde durdurulmuş olması o zamanki hükûmet adamlarının dikkatini Mısır ordusu üzerine çekerek piyâde zabiti yetiştirmek için de bir mektep açılmasına karar verilmiş ve şimdi “Harp Okulu” dediğimiz Mektebi Ulûmi Harbiye hicrî 1250 ve milâdî 1384 de açılmıştır. Şu halde İstanbul harbiyesi Mısırdakinden 18 sene sonra açılabilmiştir. İstanbul Harbiyesi ilkin Üsküdarda Selimiye kışlasında açılmış, sonra Beşiktaş Sarayı içindeki Çinili Odalara taşınmış, oradan Maçka kışlasına (Şimdiki Silâhhâne binasına) nakledilmiş ve en sonra da Pangaltıdaki binaya götürülüp orada yerleşmiştir. Harbiye açıldığı sene içindedir ki Muzikai Hümayun Mektebi açılarak asırlardan beri devam edegelen Mehter muzikası terk edilmiş ve bu mektebin idaresi, çoğu İtalyan olan garblı muallim ve mütehassıslara bırakılmıştır. Bu mekteplerin açıldığı tarihlerden bugüne kadar takip ettikleri terakki ve tekâmül safhalarını burada bahis mevzuu etmiyeceğiz (B. : Deniz Harp Okulu; Harbiye Mektebi). Bu türlü meslek mekteplerinde yalnız askerliğe dair bilgilerin öğretileceği tabiî ise de o sıralarda Türkiyede ilk, orta ve lise tahsilini görmüş ve Türkçe ile birlikte bütün bilgilerin başlangıcı ve esasını öğrenmiş talebe henüz bulunmamış olduğu için bu mekteplere talebeye meslek derslerinden önce İlk, Orta ve Lise tahsili verilmesine zaruret hasıl olmuştur. Bundan dolayıdır ki bütün bu mektepler talebeye ilkin o zamanlarda mukaddimatı ulûm denilen bilgileri vermekle uğraşmışlar ve ancak on sene sonra asıl meslek derslerine başlamışlar, 14 - 15 sene sonra zâbit yetiştirebilmişlerdir. Bununla beraber şunu da söylemek lâzım gelir ki bu kadar uzun sene sonra öğretilen bilgilerin derecesi de bugünkü Orta tahsilden daha geri idi. Yeni açılan bu mekteplerde okuma ve okutma dili türkçe idi. Fakat arabca ve farsça da ayrıca okutuluyordu. Yalnız Tıbbiye Mektebinde fransızca okuma ve okutma dili olarak kabul edilmişti. Bundan dolayıdır ki talebesinin çoğu bu dili daha kolay öğrenmiş olan gayri müslimler teşkil ediyordu.. Hicrî 1261, milâdî 1845 yılına doğru yüksek askerî mekteplere talebe hazırlamak üzere ordu merkezi olan vilâyetlerde yedi askerî idâdisi açılmış ve İstanbuldakilerin de idâdileri ayrılmıştı. Meselâ İstanbul Harbiyesinin idadî kısmı Maçkada bırakılmış, Harbiye kısmı Pangaltıya taşınmıştı; daha sonra bu idâdîler Çengelköyündeki süvari kışlasına (Kuleli kışlasına) yerleştirildi. Hicrî 1264, milâdî 1848 de Harbiye mektebini bitirenlerden iyi derece kazananlar ayrılıp yine o bina içinde daha yüksek bir tahsil veren ve şimdi “Har Akademisi” denilen Erkânı Harbiye sınıfları açılmıştır. Görülüyor ki İstanbul hükûmeti Erkânı Harbiye mektebini de Mısır valisinden 23 sene sonra açabilmiştir. Modern ve müsbet bilgilerin elde edilmesi birinci derecede garb dillerinden birisini elde etmekle mümkün olacağı anlaşılarak bu mekteplerin programına, o zamanlar da milletler arası umumî dil mahiyetinde olan fransızca konulmuş ise de bundan talebenin arzu edildiği derecede faydalanmadığı anlaşılarak buna kestirme bir çare olmak üzere, daha önce Mehmed Ali Paşanın yapmış olduğu gibi, Pariste bir mektep açılarak burada askerî mektep talebeleri arasından seçilip hocalariyle birlikte gönderilecek talebenin o mektepte idâdî tahsillerini Türk ve Fransız dilleriyle yapmaları düşünülmüş ve hicrî 1272, milâdî 1855 de Pariste bir Mektebi Osmanî açılmıştır. Ayni zamanda bütün askerî mekteplerin ilk ve orta kısımları “İdâdii Umumî” adı altında hicrî 1284 ve milâdî 1867 de Galatasaray binasında toplanmış ise de o tarihte Fransız hükûmetiyle birlikte İstanbulda bir Türkçe - Fransızca tedrisatta bulunacak bir Lise açılmak istenildiği zaman bu bina o liseye tahsis edilerek Askerî İdâdîi Umumî dağıtılmış ve talebeleri eski yerlerine gönderilmişlerdir. Pariste açılan Mektebi Osmanî ve Türk talebe aralarında yine türkçe konuştukları ve bu yüzden mektebin Pariste bulnmasiyle İstanbulda olması arasında bir fark olamadığı anlaşılıarak hicrî 1292 de milâdî 1875 de lâğvedilip bunlardan artan bir kısım tahsisatla İstanbulda dokuz askerî idâdîsi bulunan vilâyet merkezlerinde birer de askerî rüşdiye mektebi açılmıştır. Şu halde askerî mektepleri ilk açılışlarından ancak 92 sene sonra rüşdiye yani ilk, idâdiye yani orta, harbiye yani lise ve Erkânı Harbiye yani yüksek olmak üzre dört dereceye ayrılmak suretiyle tahsil derecelerinin âyarlanmış oluyorlardı. Türkiyede Hükûmet şekli Çumhuriyete çevrildikten ve Ankara Hükûmet Merkezi olduktan sonra İstanbuldaki askerî mekteplerin bir kısmı birer birer bu büyük şehirden kaldırılıp Anadolunun muhtelif şehir ve kasabalarına götürülmüş, İkinci Dünya Harbi sırasında ise İstanbulda bir tek askerî mektep bırakılmıyarak hepsi bu şehirden uzaklaştırılmış, bu arada meselâ Heybeliadada Deniz mektepleri Mersine, Harp Akademisi Ankaraya, Kuleli Askeri Lisesi Konyaya götürülmüş ve ancak 1946 da eski yerlerine getirılmişlerdir. İstanbuldaki askerî mekteplerin Türk Umumî Maarif Tarihinde de Büyük bir yeri vardır. Hicrî 1263 ve milâdî 1847 de ilk sivil rüşdiyeler açıldığı zaman lüzumu kadar sivil hoca bulunamıyarak İstanbuldaki mekteplerde bir çok dersleri askerî mekteplerin hocaları okuttuğu gibi 1289 ve milâdî 1872 de açılan ve Türkiyede ilk Lise olan Darüşşefaka ile hicrî 1300 ve milâdî 1883 de açılan mülkiye idâdîlerinin hocalarının yarıdan fazlasını askerî mekteplerin muallimleri zâbitleri teşkil ediyordu (B: : İdadî Mektepleri; Rüşdiye Mektepleri; Kuleli Askerî İdâdisi, Lisesi; Deniz Gedikli Mektebi, Deniz Ast subay Okulu; Deniz Lisesi, Bahriye Mektebi; Askerî Sanâyi İdâdisi). Osman Nuri Ergin