İstanbul, asırlar boyunca sahne olduğu vak’alar ve sinesinde taşıdığı büyüklü küçüklü binlerce âbideden başka, bugün kendisinde bulunan evrak hazineleri bakımından da, Türkiye Tarihinin bir hazinesidir. Bu evrak hazinelerini ehemmiyet sırasına göre şöylece tesbit edeceğiz. 1 — Başvekâlet Arşivi. Yalnız Türkiyenin değil, Osmanlı devletinin inkırazından çıkmış bütün devletlerin de arşivi olan bu müessese, İstanbulda, vilâyet camiası dahilinde, İstanbul Defterdarlığı karşısında bir merkez binasiyle sekiz depodan mürekkeptir. Depoların yalnız bir tanesi biraz uzaktadır. Bu da, Sultanahmed Camii Medresesi iken depo ittihaz edilen yerdir. Diğer depolardın üçü, hemen merkez binasının yanında, biri Defterdarlıkta Millî Emlâk Müdürlüğünün altında, biri Vilâyet binasının altında ve bir tanesi de Vilâyet binasının arka tarafında vaktiyle Cevad Paşa kütüphanesi olan binadadır. Bu teşekkül halen Başvekâlete bağlı bir umum müdrülüktür. Bu umum müdürlük, biri ayni zamanda, telhis işleri müdürlüğü, öbürü ayni zamanda tasnif işleri müdürlüğü olan iki umum müdür muavinliğinden terekküp eder. Memurlarının bir kısmı maaşlı, bir kısmı ücretlidir. Ücretliler, bilhassa çeşitli ihtisaslarından istifade edilen ve Arşiv ayırma kurulunu teşkil eden yaşlı ve emekli zevatla, temizleyiciler, mücellidler, elek...

İstanbul, asırlar boyunca sahne olduğu vak’alar ve sinesinde taşıdığı büyüklü küçüklü binlerce âbideden başka, bugün kendisinde bulunan evrak hazineleri bakımından da, Türkiye Tarihinin bir hazinesidir. Bu evrak hazinelerini ehemmiyet sırasına göre şöylece tesbit edeceğiz. 1 — Başvekâlet Arşivi. Yalnız Türkiyenin değil, Osmanlı devletinin inkırazından çıkmış bütün devletlerin de arşivi olan bu müessese, İstanbulda, vilâyet camiası dahilinde, İstanbul Defterdarlığı karşısında bir merkez binasiyle sekiz depodan mürekkeptir. Depoların yalnız bir tanesi biraz uzaktadır. Bu da, Sultanahmed Camii Medresesi iken depo ittihaz edilen yerdir. Diğer depolardın üçü, hemen merkez binasının yanında, biri Defterdarlıkta Millî Emlâk Müdürlüğünün altında, biri Vilâyet binasının altında ve bir tanesi de Vilâyet binasının arka tarafında vaktiyle Cevad Paşa kütüphanesi olan binadadır. Bu teşekkül halen Başvekâlete bağlı bir umum müdrülüktür. Bu umum müdürlük, biri ayni zamanda, telhis işleri müdürlüğü, öbürü ayni zamanda tasnif işleri müdürlüğü olan iki umum müdür muavinliğinden terekküp eder. Memurlarının bir kısmı maaşlı, bir kısmı ücretlidir. Ücretliler, bilhassa çeşitli ihtisaslarından istifade edilen ve Arşiv ayırma kurulunu teşkil eden yaşlı ve emekli zevatla, temizleyiciler, mücellidler, elektrik ve fotoğraf teknisyenleri nevinden personeldir. Maaşlı kadrolara halen Üniversitelerin Edebiyat Fakültelerinden mezun olmuş gençler alınmakta ve ayni zamanda bu mesleğin bir nevi mektebi olan arşivde Arşivci olarak yetiştirilmektedirler. Bu maksadı temin için İstanbul Edebiyat ve Ankara Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültelerinde ileride Arşivde çalışmak üzere burslu talebe okutulmaktadır. Arşivin tarihçesini İmparatorluk Cumhuriyet devirleri olarak ikiye ayırabiliriz. İmparatorluk devri: Osmanlı İmparatorluğunun hemen ilk çağlarından beri devlete ait vesikaların ziyaa uğratılmadan saklanması fikri mevcuddu. Bunlar, torba ve sandıklarda dikkatle muhafaza olunurdu. Hattâ, saklamada hiç bir tercih yapılmaz, ehemmiyetli ve ehemmiyetsiz ne varsa kalırdı. Lâkin, zamanla yüz milyonları aşan bu vesikalar, on sekizinci yüz yılın ortalarından sonra lâyık oldukları ehemmiyete nail olamıyarak ihmale uğramışlar ve fena şartlara maruz kalıp intizamsız yığınlar haline gelmişlerdir. Bunlar, İstanbulda At meydanında (Sarayi Atik) denilen mahzenle Babıâli civarındaki Tomruk dairesinde muhafaza edilmekteydi. Bir kısmı da, perakende şekilde muhtelif yerlerde bulunuyordu. Bu perişan hal, hem istenen ve devlet ve vatandaş hukukunun isbatı ve korunması için gerekli olan bir çok vesikanın aranıp bulunmasını güç ve hattâ bazan imkânsız kılıyor, hem de vesikaların zamanla da çürüyüp gitmesine sebep oluyordu: 1846 yılında sadaret mevkiine gelen Mustafa Reşid Paşa, bu hale son vermek için evvelâ bunları topluca bir arada bulunduracak bir bina inşa ettirdi. Meşhur İtalyan mimarı Fossati’nin yaptığı bu bina hâlâ durmaktadır ve — 1 numaralı Arşiv deposu olarak — kullanılmaktadır. Sonra vesikalar, buraya taşındı; tasnif edildi ve yerleştirildı. Buraya bundan sonra “Hazinei evrak” adı verildi. Mustafa Reşid Paşa bu işe verdiği büyük ehemmiyeti dolayısiyle yeni teşekkülün kadrosunu liyakat ve istidat sahibi memurlardan teşkil etmiş, başlarına da rütbesi Meclisi Valâ âzalığına yükseltilmek suretiyle ve “Hâzinei Evrak Nazırı” unvaniyle sadâret mektupçusu Muhsin Efendiyi getirmiştir. Ayrıca, kendisine bağlı olmak üzere hazinei evrakın takip edilecek çalışma tarzını tayin etmekle görevli bir “Meclisi muvakkat” kuruldu. Lâkin, bu daire istiklâlini muhafaza edememiş ve bir müddet sonra hazinei evrak müdürlüğü unvaniyle sadaret teşkilâtına bir kalem halinde bağlanmıştır. Bu hal, İstanbul hükûmetinin ilgasına kadar böyle devam etmiş ve bu müddet içinde on müdür vazife görmüştür. Bu arada gelip geçen sadrâzamlardan Âlî, Said, Cevad ve Hüseyin Hilmi Paşalar hazinei evraka ayrı bir ehemmiyet vermişlerdir. Nitekim, ilk binanın yanında memurlar için başka bina inşa ettiren, tasnif metodlarını ilk ıslâh eden, vesika ve dosyalar için yeni muhafaza yerleri yaptıran Cevad Paşadır. Birinci Cihan Harbi sırasında sadaret ve hariciye evrak hazinelerinin birleştirilmesiyle “Babıâli Hazinei evrak müdüriyet umumiyesi” adlı bir teşekkül kurulması düşünülmüşse de, tahakkuk edememiştir. Cumhuriyet devri: İstanbul hükûmetinin ilgası ve Cumhuriyetin ilânı üzerine sadâret evrakının muhafazası için Başvekâlet hususî kalemine bağlı olmak üzere “Mahzeni evrak müfeyyizliği” adlı bir daire kuruldu. 1927 yılında bu daire “hazinei evrak müdürlüğü” ne istihale etti ve Başvekâlet müsteşarlığına bağlanarak müstakil bir şube haline getirildi. 1929 senesinde, müdür muavinliği unvaniyle Başvekâlet muamelât müdürlüğüne bağlandı. 1933 yılında Ankaradaki evrak müdürlüğü ile İstanbuldaki hazinei evrak muavinliği birleştirilip “evrak ve hazinei evrak müdürlüğü” haline getirildi. Lâkin, İstanubldaki şubeyi bir müdür muavini idareye devam etti. 1937 yılında Ankaradaki evrak müdürlüğü ile alâkası kesilerek “Arşiv dairesi müdürlüğü” unvanını aldı. muavinlik ile idare edildiği sırada burada üç muavin ve Arşiv dairesi müdürlüğü olduktan sonra da üç müdür vazife görmüştür. Nihayet, 1943 yılında ve 4443 sayılı kanunla “Başvekâlet Arşiv Umum Müdürlüğü” unvanını aldı. Arşivin muhtevası ve bugünkü durumu: Başvekâlet Arşivi halen eski divanı hümâyun ve sadaret merkez daireleri vesikalariyle mülga dahiliye, kısmen maliye, kısmen evkaf, ticaret ve nafia, hazinei hassa nezaratleri, şûrayı devlet dairesi vesikalarını ihtiva etmektedir. Bu vesikaların bir kısmı tasnifli olarak Arşive intikal etmiş, bir kısmı sonradan tasnif olunmuştur. Bir kısmı tasnif olunmakta ve bir kısmı da tasnif sırasını beklemektedir. Hâlen, eski dosyaları vaktiyle mevcut bulunmuş oldukları şekilde, ait oldukları kalem ve dairelere göre ihyaen ve iadeten tesis sistemi tatbik edilmektedir. Bu sistem, Arşivin süratle musannif bir hale gelmesini temin etmektedir. Arşivde, ayrıca bir cild ve vasika tamiri atölyesiyle mikrofilim ve fotokopi tesisatı vardır. Bir taraftan yıpranmış defter ve vesikalar tamir olunurken, bir taraftan da en mühimlerinden başlanmak üzere Arşiv malzemesinin mikrofilme intikali işi yürümektedir. Yapılan tahminlere göre Arşivde bulunan vesika adedi halen elli milyondan fazladır. Böylece, hem bu bakımdan, yani kemiyet bakımından, hem de Osmanlı Devletinin inkrazından çıkmış bütün devletlerin Arşivi olduğu için keyfiyet bakmından dünyanın en mühim ve başta gelen Arşividir. ayrıca gerek vatandaş ve devlet hak ve menfaatleriyle çok zaman milletler arası hak ve menfaatlerinin isbatı ve korunması ve ilim dünyasına yaptığı ve yapmağa namzed bulunduğu hizmetler bakımından ehemmiyeti pek büyük bir millî müessesemizdir. Arşivde tetkiklerde bulunmak isteyenler Başvekâletten hususî bir izin alırlar ve Arşivde çalışırken ayrıca müessesenin 3000 cildlik kütüphanesinden istifade ederler. Buradaki eserler, tarih, coğrafya, lûgat, ansiklopedi gibi mevzularda olup muhtelif dillerdendir. 2 — İstanbulda Bayazıtta da mülga Maliye Nezareti Arşivi. 3 — İstanbul Müftülüğü Arşivi. 4 — İstanbulda Topkayı Sarayı Müzesi Arşivi. 5 — İstanbulda Sultanahmedde Mülga Harbiye ve Tophane Nezaretleri Arşivi. 6 — İstanbulda Kasıpaşada Bahriye Arşivi. 7 — İstanbulda Başvekâlet Arşivinin 1 numaralı deposunun alt katında mülga Hariciye Nezareti Arşivi 8 — İstanbulda Merkez Postahanesinde, Adliye levazım dairesinin yanındaki depoda ve Yeşilköyde telsiz telgraf istasyonunda bulunan mülga Posta Nezareti evrakı. 9 — İstanbulda Tapkopı Müzesinde mülga Maarif Arşivi. 10 — İstanbulda Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Müdürlüğünde mülga Sıhhiye Nezareti evrakı. 11 — İstanbulda Tapu ve Kadostro dairesindeki eski defterler ve evrak. 12 — İstanbul Belediyesi Arşivi. 13 — İstanbul Belediye Kütüphanesine merhum Muallim Cevdet tarafından hibe edilen pek kıymetli Arşiv malzemesi. 14 — İstanbulda Darbhane ve Damga Matbaası mahzenlerindeki vesikalar. 15 — İdarei mahsusa, Seyrisefain, Şirketi Hayriye, Haliç Şirketi, Akay, Denizyolları idarelerine ait olup Denizcilik Bankasının elinde bulunan ve kısmen Kasımpaşada bir depoda, kısmen ise Sirkeci de Yolcu Salonunun üst katında muhafaza edilen vesikalar. 16 — İstanbulda Topkapı Sarayında Şer’i Mahkeme sicilleri. Midhat Sertoğlu