İstanbulda yabancılar tarafından kurulan ve faaliyette bulunan Arkeoloji Enstitülerinin kuruluşları emsallerine nazaran hayli yenidir. İstanbulda ilk Arkeoloji Enstitüsü Çarlık Rusyası tarafından tesis edilerek, bunu sonraları Macar, Alman ve nihayet Fransız Enstitüleri takip etmiştir. İkinci Dünya Harbinden az bir zaman önce de İstanbulda bir Rumen Enstitüsünün teşkili düşünülmüştü.) Nihâyet 1958 de Hollanda Enstitüsü kurulmuştur. Bunlardan başka Rum Edebiyat cemiyeti (Bk. Hellenikos Philologikos Syllogos) veya Assomption Augustin Rahipleri (bk. Echos d’Orient) enstitüsü gibi, bilhassa İstanbul’un Bizans devrine ait eski eserleri ile meşgul olan hususî teşekküller de vardı. I. İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü: Çarlık Rusyasının 26 Şubat 1895 de İstanbulda Sakızağacında bir evde açılan Enstitüleri 1899 da Tepebaşında daha büyük bir binaya taşınmıştı. İlmî gayesine sadık kalmadığı anlaşılan bu Enstitü zaten, o zamanki Rus elçisi Nelidof’un müzaheretiyle tesis edilmiştir. Rus Arekeoloji Enstitüsünün başına meşhur Rus bizantinistlerinden F. I. Ouspenski (veya Uspensky) (1845 - 1928) getirilmiştir. 1879 dan 1894 e kadar Odesa Üniversitesinde Profesör olan bu zat 1914 de Petersburgta neşredilen, ancak VIII inci asra kadar olan vakayii ihtiva eden, muazzam bir Bizans tarihinin ilk cild...

İstanbulda yabancılar tarafından kurulan ve faaliyette bulunan Arkeoloji Enstitülerinin kuruluşları emsallerine nazaran hayli yenidir. İstanbulda ilk Arkeoloji Enstitüsü Çarlık Rusyası tarafından tesis edilerek, bunu sonraları Macar, Alman ve nihayet Fransız Enstitüleri takip etmiştir. İkinci Dünya Harbinden az bir zaman önce de İstanbulda bir Rumen Enstitüsünün teşkili düşünülmüştü.) Nihâyet 1958 de Hollanda Enstitüsü kurulmuştur. Bunlardan başka Rum Edebiyat cemiyeti (Bk. Hellenikos Philologikos Syllogos) veya Assomption Augustin Rahipleri (bk. Echos d’Orient) enstitüsü gibi, bilhassa İstanbul’un Bizans devrine ait eski eserleri ile meşgul olan hususî teşekküller de vardı. I. İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü: Çarlık Rusyasının 26 Şubat 1895 de İstanbulda Sakızağacında bir evde açılan Enstitüleri 1899 da Tepebaşında daha büyük bir binaya taşınmıştı. İlmî gayesine sadık kalmadığı anlaşılan bu Enstitü zaten, o zamanki Rus elçisi Nelidof’un müzaheretiyle tesis edilmiştir. Rus Arekeoloji Enstitüsünün başına meşhur Rus bizantinistlerinden F. I. Ouspenski (veya Uspensky) (1845 - 1928) getirilmiştir. 1879 dan 1894 e kadar Odesa Üniversitesinde Profesör olan bu zat 1914 de Petersburgta neşredilen, ancak VIII inci asra kadar olan vakayii ihtiva eden, muazzam bir Bizans tarihinin ilk cildini yazmıştır. Birinci Dünya Harbi içinde ilmî tetkikat yapmak üzere, o zaman Rus işgali altında bulunan Trabzona da gelen Ouspenski’nin ihtilâl esnasında feci bir surette öldürülmüş olduğu rivayeti ortaya çıkmışsa da, Bizans tarihinin ikinci cildinin ilk kısmının 1927 de yayınlanması üzerine bu haberin yanlış olduğu anlaşılmıştır. Bu Enstitünün içinde 25.000 cildten fazla kitap bulunan zengin bir kütüphanesi ve koleksiyonu vardı. Enstitü 1914 de faaliyetini tadil ederek kapanmıştı. 1917 de Çarlığın devrilmesi ve Sovyet idaresinin kurulması üzerine Enstitünün kitapları İstanbul Arkeoloji Müzeleri kütüphanesine devredilerek kitaplar oraya taşınmışsa da Sovyet hükûmetinin 16 Temmuz 1929 da eski Rus Enstitüsünün bütün mallarını geri istemesi üzerine bir takım münakaşalardan sonra 26.703 cild kitap ve diğer eşya Sovyetlere teslim edilerek hepsi Odesaya nakledildiler. Rus Enstitüsü tarafından İstanbulda Yedikule civarında İmrahor İlyasbey Camiinde (eski Studyon manastırı kilisesi) 1907 de bir hafriyat yaptırılmıştır. Rusların Kaariye Camiinde yaptıkları araştırmaların neticeleri de Schmitt tarafından Sofyada neşredilmiştir. (Mecmuanın 1906 da çıkan on birinci cildinde). Ayrıca F. İ. Ouspenski tarafından Topkapı Sarayındaki hıristiyan el yazmalarından meşhur Oktakök (tevratın ilk sekiz kitabı) da neşredilmiştir (Mecmuanın 1907 de çıkan on ikinci cildinde). Mecmua: Bu Ensitütünün mecmuası “İzvjestija Russkago Archologiceskago İnstituta ve Konstantinopolje” adını taşırsa da umumiyet itibariyle Fransızca bir isim altında tanınır. (Bulletin de l’institut archéologique Russe à Constantinople. - İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü belletini). 1912 de 16 ncı cildi tamamlanan bu mecmuada makalelerin ekserisi tabiatiyle Rus diliyle neşredilmiştir. Fakat bu arada bazı yazılar Almanca, Fransızca veya yeni Grekçe olarak yazılmışlardır. Bu mecmua kısmen Odesa (cild I-V) ve kısmen Sofyada (cild VI - XV basılmıştır. Kitaplar: Rus Enstitüsü tarafından neşredilen kitaplar. Üç adet olup bunlardan biri Bulgaristan hakkında diğer ikisi de mecmuanın onbir ve onikinci ciltlerini teşkil eden eserlerdir. II. — İstanbul Macar Arkeoloji Ensitütüsü — Macarların Birinci Dünya Harbinde İstanbulda kurdukları Enstitü ikinci Enstitüyü teşkil eder. Başındaki müdür Prof. Anton idi. Enstitü 1917 den 1918 de harbin mağlûbiyetle neticelenmesine kadar yaşamış ve 1918 senesi Ekiminde faaliyetine son vermiştir. Burada bir takım konferanslar veriliyor ve faaliyet sahaları şöylece tesbit edilmiş bulunuyordu: Bizans, Türk, sanatların; Klâsik Arkeoloji; Hıristiyan Arkeolojisi ve Türk - Macar Lengüistiği. Macar enstitüsünün bir mecmuası yoktu. Eserlerin neşrini tasarlamıştı: a) 1614 de yazılan Cafer Efendinin Risalei Mimariyesi. b) 1587 de yazılan Menakıbı Hünerveran. c) Türk mimarları hakkında muhtelif monografiler. d) Zeyrek Camii (Pantokrator manastır kilisesi) hakkında bir monografi. Bu eserlerin ilk ikisi Armenak Sakisian’a havale olunmuştu. Macar Enstitüsünün bastırılan eserleri şunlardır: Neşriyatın adı: A. Konstantinàpolyi Magyar Tudomànyos İntézet Közleményei. 1. — Glück Henrik (Heinrich Glück): Türk sanatı 1917. 2. — Hekler Antal (Anton Hekler): Yunan sanatında ilâh ideali ve portre 1917. 3. — Mordtmann J. H. : 1526 yılında Budinin teslimi hakkında 1918. 4, 5, 6. — Kos Karoly (Karl Kos): İstanbul, şehrinin tarihi ve mimarisi 1918. 7, 8. — Moravcsik Gyula (Julius Moravcsik): Aziz Ladislaus’un kızı ve İstanbulda Pantokrator manastırı 1923 (Zeyrek Camii). Bu eserlerin hepsi Macar diliyle neşredilmiştir. Bu seriye ait görebildiğimiz yegâne fasikül 7-8 numaralı olup burada kısa bir Almanca hulâsa mevcuttur. Masar Enstitüsü kapandıktan sonra kütüphanesi Alman Enstitüsüne devredilmiştir. İkinci Cihan Harbinden sonra, Ankara Üniversitesinde vazifeli Halasi Kun tarafından, bu kitaplar Macar hükûmetince Ankara Üniversitesine hibe ettirilmiştir. Büyük bir kısmı İstanbul hakkında olan bu kitaplar halen Ankara Dil – Tarih - Coğrafya Fakültesindedir. III. — Alman Arkeoloji Enstitüsü: İlk Alman Arkeoloji Enstitüsü 1829 da Romada kurulmuştur. 1859 da Prusya devlet enstitüsü unvanını alarak, 1871 de Alman İmparatorluk Enstitüsü olmuştur. Alman Arkeoloji Enstitülerinin merkezi Berlinde Maienstr. 1 de bulunuyor ve her sene Arkeolojinin kurucusu J. - J. Winckelmann adına burada büyük merasim yapılarak Winckelmanns adına Programme’ler neşrediliyordu. 1941 de bunların 100 üncüsü bastırılmıştı. Berlindeki merkezin Archäologische Anzeiger mecmuasına ilave olarak 1887 denberi Jahrbuch des Deutschen Archäologischen İnstituts adında bir mecmuası çıkmaktadır. Alman Arkeoloji Enstitüleri başlıca beş tane idi. Sonraları 2 enstitü daha açıldı. (Viyana ve Madrid). a) İtlya Enstitüsü - Römische Abteilung: Bir mecmuası ve ayrıca seri halinde neşriyatı vardır. b) Yunanistan Enstitüsü - Athenische Abteilung: Athenische Mitteilungen adında bir mecmuaya sahiptir. c) Mısır Enstitüsü - Deutsches İnstitut für ägyptische Altertumskunde, Abteilung Kairo. d) Almanya Enstitüsü - Abteilung Frankfurt am Main: Germanistik sahasında çalışmaktadır. e) Türkiye Enstitüsü - Abteilung İstanbul des Archäologischen İnstitutes des Deutschen Reiches. 1878 denberi Humann, Wiegand ve Schede Türkiyede bir Enstitü kurmak işiyle alâkadar oldular. 1924 de Alman Elçiliğinde bir kısım Enstitüye tahsis olundu. Müdür olarak Martin Schede getirilmişti. 1929 da Alman Enstitüsü Sıraselvideki Alman Hastahanesi yanında şimdiki binasına taşındı ve 1930 da resmen açıldı. İstanbuldaki Arkeoloji Enstitüsünün 1930 danberi iki ayrı seriden başka seri harici de neşriyatı vardı. Seri: I İstanbuler Mitteilungen: 1. — H. Ritter: Orientalia 1933. 2. — P. Wittek: Menteşe beyliği 1934. 3. — Ritter, Ruska, Sarre, Winderlich: Acem çini tekniği 1935. 4. — Tahsin Öz! Fatihin iki vakfiyesi 1935. 5. — K. Bittel: Anadolu tetkikleri 1942. 1955 den itibaren bu seri yılda bir neşredilen bir dergi mahiyeti almıştır. 1958 de sayı 8 yayınlandı. Seri: II. İstanbuler Forschungen: 1. — A. Müfid: Yunanlılar ve Romalılarda kat işaatı. 1932. 2. — A. Schober: Laginada Hekate mâbedi Frizi 1933. 3. — K. Olof Dalman: İstanbulda Valens-Bozdoğan su kemeri 1933. 5. — K. Bittel: Yazılıkaya kabartmaları 1934. 6. — K. Bittel: Anadoluda prehistorik araştırmalar 1934. 7. — G. Bruns: İstanbul Hipodromunda Dikilitaş ve kaidesi 1935. 8. — A. - M. Scheider — W. Karnapp: Byzanz 1936. 9. — A. - M. Schneider: İznik şehri suları 1938. 10. — F. Dörner - R. Naumann: Kommagenede araştırmalar 1939. 11. — K. Krause: Boğazköyde beşinci mabet 1940. 12. — A. - M. Scheider: İstanbulda Ayasofya garp avlusu hafriyatı 1941. 13. — K. Otto Dorn - R. Anhegger: İslâm İznik 1941. 14. — K. Dörner: Bitinya kitabeleri 1941. 15. — M. Pfannestiel: Anadolu eski taş devri medeniyetleri 1941. 16. — A. - M. Schneider: İznikte Roma ve Bizans eserleri 1943. 17. — Anadolu ve Bizans, 1950. 18. — H. Bossert; bir Hitit Kral mührü, 1944. Seri harici neşriyat: 1. — Türkiyede ilmî seyahatlar için kılavuz 1933. 2. — M. Schede: Priene harabeleri. 1934. 3. — K. Bittel: Hitit paytahtı, Boğazköy harabeleri, 1937. 4. — M. Schede, S. Schultz: Ankara ve Avgustus 1937. 5. — K. Bittel: Demircihöyük, 1939. 6. — T. Wiegand: Palmyra. 1932. 7. — T. Wiegand - E. Mamboury: Hipodrom ile Marmara arasında Bizans sarayı 1934. 8. — K. Weitzmann: IX ve X uncu asırlarda Bizans kitap tezyinatı. 1935. Bunlardan başka Berlindeki merkez muhtelif seriler halinde şu eserleri de neşretmiştir: Bilderhefte antiker Kunst Herausgegeben vom Archäologischen İnstitut des Deutschen Reiches Heft: VI. A. - M. Scheneider: Die Haghia Sophia zu Konstantinapel. 1939. (İstanbulda Ayasofya). Antike Denkmäler: Fr. Krischen: İstanbul surları I restitüsyonlar, 1938. Dr. Meyer - Plath ve A. - M. Scheider: İstanbul surları II, 1943. İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsünün müdürü M. Schede Berlin ana merkeze müdür tâyin edilince İstanbula müdür olarak K. Bittel tâyin edildi. Berlin Ruslar tarafından işgal edilmeden az evvel A. - M. Schneider İstanbulda Sultanahmette bulunan ve Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından kazılan Aya Öfemiya Martiriyonu (Şehitlik) nun freskolarını renkli fotoğraf olarak neşre başlamış ve ilk tecrübe baskıları yapılmıştı. Berlin’in 1945 de işgali sırasında bu baskılar kaybolmuş, A. M. Schneider’in 1952 de ölümü üzerine de yeniden hazırlanmaları ihtimali ortadan kalkmıştır. Alman Enstitüsü, 1944 de Alman devleti ile siyasî münasebetlerin kesilmesi üzerine kapanmış, 1948 sonlarında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin idaresine bırakılmış ve 1959 da yeni Alman hükûmetine devredilmiştir. Bu tarihtenberi yine eski müdürü Prof. Dr. K. Bittel’in idaresi altında çalışmakta, kazı, neşriyat ve kütüphanesini genişletme faaliyetine devam ederken, kış aylarında Türk ve yabancı ilim adamlarına verdirdiği konferanslar ile canlı bir faaliyete sahne olmaktadır. IV. — Fransız Arkeoloji Enstitüsü: Fransızların da dünyanın muhtelif yerlerinde Enstitüleri vardı. 1848 de Atinada Ecole française d’Athènes kurulmuş ve burada talebe yetiştirilmesine de önem verilmiştir. 1881 de Kahire de İnstitut françasi d’Archéologie Orientale. 1898 de Hanoïda Ecole française d’Extrème Orient. 1922 de Şamda İnstitut d’Archéologie et d’Art musulman. 1933 de Şamda İnstitut français de Damas. Fransızlar Homolle’un teşvikiyle 1902 de İstanbulda bir Enstitü kurmağa teşebbüs etmişler fakat bir netice elde edememişlerdi. 1933 de ölen ölen kıymetli Bizantinist Jean Ebersolt 1908 - 1909 da ayni vazife ile İstanbula gelerek tetkiklerde bulundu. Sonraları meşhur Charles Diehl bu hususu uzun uzadıya tetkik ederek şu neticeye vardılar: Ch. Diehl umum müdür olacak ve arada sırada İstanbula gelecek, daimî müdür ise Strassburg Üniversitesinden gelen ve İstanbul Darülfünununda hoca olan A. Gabriel tâyin edilecekti. Kendilerine merkez olarak Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi (şimdiki Adlî Tıb) ni seçmişlerdi. Bu arada Kadıköyündeki Assomptionist Avgustin Papazlarının zengin kütüphaneleri de buraya getirilecekti. Fakat rahibler ile anlaşmak kabil olmadı. H. Boyer ve C. Bouglé bu mesele ile bir müddet daha uğraştıktan sonra neticede Fransız elçiliği bahçesinde mevcut bir bina bu işe tahsis ve Prof. Albert Gabriel’in müdürlüğü altında 1 Ekim 1930 da resmen açıldı. 1956 da A. Gabriel’in emekliye ayrılması üzerine müdürlüğe değerli epigrafist Prof. Louis Robert tâyin olundu. Fransız Enstitüsü sadece Arkeoliji değil fakat Türkiye ile ilgili bütün sahalarla meşgul olmağı tercih etmişti. Yavaş yavaş büyüyen kütüphanesi henüz pek zengin sayılmasa da tahminen 6000 cilde yakın kitaba sahiptir. Neşriyatı başlıca üç zemreye ayrılır: I) Memoires: 1. — Fehmi Edhem - İvan Stchoukine: İstanbul Üniversite kütüphanesinde resimli şark elyazmaları. 2. — E. Chaput: Türkiyede Jeolojik ve jeomorfojenik seyahat etütleri. 3. — R. Jestin: Suruppak Sumer tabletleri. Üsküdarda Karaca Ahmed Sultan Türbesi (W. H. Bartlettden Sabiha Bozcalı eli ile) Türkiye Klişehanesi Nurgök Matbaası 4. — P. Devambez: İstanbul Müzesinde büyük bronzlar. 5. — L. Delaporte: Malatya. Arslantepe I Arslanlar kapısı. 6. — A. Gabriel: Boğaziçinde Türk kaleleri. 7. — L. Robert: Mylasa civarında Sinin mâbedi I. Kitabeler. II) Etudes Orientales: 1. — E. Saussey: Zamanımızın Türk nesircileri. 2. — L. Robert: Anadolu şehirleri. 3. — F. Köprülü: Osmanlı devletinin menşeleri. 4. — E. Saussey: Türk halk edebiyatı 5. — L. Robert: Anadolu tetkikleri. 6. — Molla Lûtfinin eserinin tercemesi. 7. — Jestin: Sumer fiili, C. I. 8. — İbni Sabin: İmparator Frederik II ile felsefî muharebeler cild I. Arabca metnin neşri. 9. — R. Jestin, Sumer fiili, c. II. 10. — Anadolu, fasikül 1 (birinci kısım) 11. — H. Metzger, Antalya müzesindeki votif âbideler kataloğu. 12. — Anadolu, fasikül I (ikinci kısım). 13. — R. Jestin, Sumer fiili, Zeyil 14. — Anadolu, fasikül II (birinci kısım). III) Publications Diverses: 1. — A. Gabriel: Anadoluda Türk âbideleri: Cild 1: Kayseri - Niğde. Cild 2: Amasya - Tokat - Sivas. 2. — A. Gabriel: Şarkî Anadoluda arkeoloji seyahatleri (2 cild). 3. — H. Edib: De quoi s’agit-il? Türkçe metin ve tercemesi. Frikyada Arkeoloji araştırmaları: 1. — E. Chaput: Jeoloji ve fizikî coğrafya. 2. — A. Gabriel, Midas şehri, topoğrafyası. 3. — E. Haspels, Midas şehri, keramikler ve çeşitli buluntular. Fransızların Atinadaki Enstitülerinin müdürü olan R. Demangel’in idaresi altında ayrıca bir neşriyat serisi daha vardır ki bilhassa bunun ikinci fasikülünü teşkil eden büyük bir cild İstanbul hakkında yazılmış olan en mühim kitaplardan biridir denebilir. Recherches françaises en Turquie: 1. — R. Demangel: Prosetilos’un olduğu söylenen tümülüs. 2. — Demangel - Mamboury: İstanbul birinci Rejyonu: Mangallar mahallesi, 1939. 3. — Demangel - Hebdomon (Bakırköy) topografyası, 1945. V. — İstanbulda kurulması düşünülen bir Rumen Arkeoloji Enstitüsü: İkinci Dünya Harbinden az evvel Rumenler Sofya ve Atinada birer Enstitü kurmayı tasarlıyorlardı. Yaş Üniversitesi Profesörlerinden Bizantinist Bratianu böyle bir Enstitünün de İstanbulda kurulmasını istemiş ve teklif etmişti. Bunun bir neticesi çıkmadı ve Enstitü kurulamadı. VI. — Hollanda Enstitüsü: Uzun hazırlıklardan sonra Beyoğlunda eski Hollanda elçiliği binasının üst katında bir enstitü kurulması kararlaştırmış ve Prens Bernhardt’ın da hazır bulunduğu bir merasimle 1958 de enstitü resmen faaliyete geçmiştir. Kütüphanesi henüz kurulma safhasında olan enstitünün neşriyatı arasında yalnız bir tanesi, XVIII. asırda bir Hollandalı ressamın eserleri hakkında olanı, İstanbul tarihi bakımından önemlidir. Bibliyografya: A. Hekler: İnstitut scientifique Hongrois de Constantinople (Körösi Czoma Archivum I. Kötet 2. Szâm.Budapest 1921). Halil Edhem Eldem: İstanbulda iki irfan evi: Alman ve Fransız Arkeoloji Enstitüleri ve bunların neşriyatı. İstanbul Müzeleri neşriyatı XIV İstanbul 1937. G. Bratianu: De la nécessite du. İnstitut roumain d’Histoire et d’Archéologie à Constatinople. (rumence). Revista istorica Române III. 1938. Fransızcası: Etudes byzantines d’Histoire économique et sociale adlı eserin 275-279 sahifelerinde. Universitates Mihâileana din Iaşi IV. aPris 1938. G. Rodenwaldt: Archäologishes Institut des Deutschen Reiches. 1829-1929. Berlin 1929. Semavi Eyice