Ar Çelik Anonim Şirketi, İstanbulda Halic Kıyısında Südlücede kurub işletmeğe başladığı millî sanayiimizin yüz akı büyük bir müessesedir. Kuruluş târihi 1 şubat 1955 dir. Şirketin esas mukavelenâmesini imzalamış kurucuları Vehbi Koç, Koç Ticaret T.A.Ş., Eli Burla ve ortakları komandit şirketi, Lütfü Doruk, Hulki Alisbah, Nüzhet Tekül ve Behçet Osmanağaoğlu olup şirketin kuruluşundan az sonra müessisler arasına Devlet Malzeme Ofisi de iltihak etmiştir. Şirketin idare merkezi Südlücedeki fabrikadır. Şirketin sermâyesi 4.000.000 Türk lirası olup bu sermaye her biri 10.000 Türk lirası kıymetinde 400 hisseden mürekkebdir. Şirketin esas mukavelenâmesinde tesbit edilmiş olan başlıca çalışma mevzuu ticarethâne, yazıhane, ev, dâire, okul ve hastahane gibi hususî ve umumî müesseseler için çelikten her nevi levâzım, mefruşat, demirbaş ve sabit tesisler, kapı ve pencerler, kasalar, arşiv daireleri, radyatörler, buz dolabları, nakil vâsıtalarının karoserileri ve çelikten her çeşit eşya imâl etmek ve bu imâlât ile ilgili sınaî ve ticarî teşebbüslere girişmektir. Yine mukavelenâmeye göre şirket şu işleri de çalışma programına koymuştur: Fabrika ve atölye makinaları ve bunlara ait aksam idhal ve ticareti. Fabrika ve imalâthaneler tesis, gerek şirket, gerek başkası hesabına imalât. Çalışma mevzuu...

Ar Çelik Anonim Şirketi, İstanbulda Halic Kıyısında Südlücede kurub işletmeğe başladığı millî sanayiimizin yüz akı büyük bir müessesedir. Kuruluş târihi 1 şubat 1955 dir. Şirketin esas mukavelenâmesini imzalamış kurucuları Vehbi Koç, Koç Ticaret T.A.Ş., Eli Burla ve ortakları komandit şirketi, Lütfü Doruk, Hulki Alisbah, Nüzhet Tekül ve Behçet Osmanağaoğlu olup şirketin kuruluşundan az sonra müessisler arasına Devlet Malzeme Ofisi de iltihak etmiştir. Şirketin idare merkezi Südlücedeki fabrikadır. Şirketin sermâyesi 4.000.000 Türk lirası olup bu sermaye her biri 10.000 Türk lirası kıymetinde 400 hisseden mürekkebdir. Şirketin esas mukavelenâmesinde tesbit edilmiş olan başlıca çalışma mevzuu ticarethâne, yazıhane, ev, dâire, okul ve hastahane gibi hususî ve umumî müesseseler için çelikten her nevi levâzım, mefruşat, demirbaş ve sabit tesisler, kapı ve pencerler, kasalar, arşiv daireleri, radyatörler, buz dolabları, nakil vâsıtalarının karoserileri ve çelikten her çeşit eşya imâl etmek ve bu imâlât ile ilgili sınaî ve ticarî teşebbüslere girişmektir. Yine mukavelenâmeye göre şirket şu işleri de çalışma programına koymuştur: Fabrika ve atölye makinaları ve bunlara ait aksam idhal ve ticareti. Fabrika ve imalâthaneler tesis, gerek şirket, gerek başkası hesabına imalât. Çalışma mevzuuna dahil hususata muktezi ilk madde ve işletme malzemesinin alımı, idhali ve gerekirse satışı ve ihracı. Mamullerin yurd içinde topdan ve perâkende satışı, ihracı, bu maksadla dahilde ve hariçte acentelik ve mümessillikler tesisi. Çalışma mevzuu ile ilgili her nevi alım ve satım, idhal ve ihrac. Şirketin işleri hissedarlar umumî heyeti kararı ile seçilmiş beş âzadan müteşekkil bir idare meclisi tarafından yürütülmekde olub 1959 yılı mayısında bu idare meclisi şu zatlerden teşkil edilmiş bulunuyordu: Reis: Vehbi Koç Âza: Devlet Malzeme Ofisini temsilen Talât Kızılviranlıoğlu Âza: Eliburla ve ortakları Komandit Şirketini temsilen Bernar Şönman Âza: Adnan Berkay Murahhas Âza: Lûtfü Doruk Yine ayni tarihte şirket umumî kâtibi Adnan Bensel idi. Gerçek şirketin gerek fabrikanın günlük işleri murahhas âza Lütfü Doruk ile umumî kâtib Adnan Bensel’in elleri ile çevriliyordu. Südlücedeki Arçelik Madeni Eşya Fabrikasının kuruluşunda, hurda teferruatına kadar, Lütfü Doruk’un bu alandaki çok geniş bilgisinden ve ciddî mesaisinden faydalanılmıştır. Fabrika binasının plânlarını çizen ve inşaatına nezaret edenler yüksek mimar Berkok İlkünsal ile Turhan Ender’dir. Südlüce Ar Çelik Fabrikası 3592 metre karelik bir bostan arsası üzerinde inşa edilmiş olup yapıya başlayabilmek için kademeli olan bu arsada mühim bir tesviye masrafı göze alınmıştır. Üç katlı olup bir de teras katı bulunan fabrika binasının imalâthaneler mesahai sathiyesi 8152 metre karedir. Fabrikanın çok teferruatlı olan makinalarının kısmı küllisi Batı Almanyadan üç mühim makinası da Amerikadan getirilmiştir. Hepsi, çelik eşya imâlatında kullanılan son sistem makinalardır ve nihayet fabrikada, bu tesislerin şânına denk iş atmosferi kurularak bu büyük fabrika 1957 senesinde faaliyete başlamıştır. 1959 mayısında fabrika şu mustahsil atölyelerden müteşekkil bulunuyordu: Makas dâiresi Kesim » Büküm » Basım » Kaynak » İlk montaj » Doğrama » Boya » Son montaj » Torna » Kalıp » Döşeme » Boru bükümü dâiresi Orta işleri » (yardımcı) Tamir-bakım » (yardımcı) İki atölye de kurulmak üzere idi: Galvona plasti atölyesi Eloksal atölyesi. Bütün bu atölyelerin başında Ustabaşı olarak Ethem Yücesan bulunmakta idi ki henüz yedi yaşında iken demir sanayiine intisab etmiş, ciddiyet ve üstün ehliyeti ile temayüz etmiş bir sanatkârımızdır. Ustabaşı muavini yerinde bir umumî postabaşısı ekip başı olarak 23 postabaşı, muhtelif derecelerde ustalar ve günde bir ekip halinde çalışan 300 işçi vardı. Bu 300 işçinin de 234 ü erkek işçi, 64 ü onsekiz yaşından küçük çocuk işçi idi. Fabrikanın ana ham maddesini kısmen Karabük’den tedarik edilen kısmen idhal olunan saç levhalar teşkil etmektedir. İkinci derecede ham madde de demir - çelik borulardır ki şimdilik yalnız idhal yolu ile tedarik edilmektedir. Saç levhaların en çok kullanılanı 1X2 metre eb’adında olanlarıdır. Bunlar evvelâ Makas Dâiresine gider, kullanılacağı yere göre göre enine ve boyuna kesilir. Oradan Kesim Dâiresine sevkedilir, kare veya mustatil levhalar, kullanılacağı yere göre şekil verilerek kesilir, eğer icab ediyorsa zımba ile delikler açılır. Kesim Dairesinden çıkan ve esas şeklini almış olan levhalar Büküm Dâiresine gider, oradan da Basım-Pres Dâiresine yollanarak hususî çelik kalıplar altında tam hüviyetini alır, sonra ilk montaj dairesinde mamûlün iskeleti meydana çıkmış olur. Buradan boyahaneye sevk olunur; boyanan eşya 14 D. derecei suhunette kurutma fırınına girer, 9 metre uzunluğundaki bu fırını çelik şerid üstünde yarım saatte geçerek boyası kurumuş olarak çıkar ve Son Montaj Dairesine sevkedilir. Bu dairede çalışan işçilerin elidir ki fabrika mamulâtına son şeklini verir. Çelik Kalıb atölyesi fabrikanın hariçten kalıp tedariki sıkıntısını gidermek ve kendi orjinal kalıplarını yapmak için kurulmuştur. Fabrika 1958 senesinde mamulleri için: 1.317.345 kilogram saç levha 39.033 kilogram boya 4.348 metre kare linolium Ve bunlara kıyasen teferruatlı ham madde sarfetmiştir. Yine aynı yıl içinde işletme istihlâk maddesi olarak: 838 standart tüp oksijen 376.400 kilovat saat elektrik 12.623 litre benzin 50.112 litre motorin (mazot) harcamıştır. Bunlara karşılık istihsali: 30.609 metre kare radyatör 11.834 metre kare yapı malzemesi, doğrama işi. 5.453 adet yazıhâne eşyası ve bu rakamlar dışında çeşidli maden-çelik eşya olmuştur. Büyük kısmı ithal yolu ile tedarik edilen ham madde darlığı karşısında Südlüce Ar Çelik Madenî Eşya Fabrikası 1958 yılında istihsal kabiliyetinin ancak dörtte birini verebilmiştir. 1958 de, idarî ve teknik bürolar personel maaşları hariç, fabrika atölyelerinde çalışan işçilere ayda vasatî olarak 128.000 - 130.000 lira arasında ücret ödenmiştir. Ar Çelik Fabrikasının en büyük hususiyeti, işçilerin meslekî ve umumî bilgilerinin inkişafını sağlama yolunda tesis ettiği kurslar ve seminerler iye ayni zamanda bir mektep-fabrika oluşudur. Bu da ancak asîl ruhların iş ciddiyet ve vekarı ile tahakkuk ettirebileceği şayânı tebcil bir himmettir. 18 yaşından küçük işçiler için açılıp 1 nisan 1958 den 1 nisan 1959 tarihine kadar bir sene devam etmiş olan ilk çırak kursuna 52 çocuk iştirâk etmiştir. Kurs “teknik resim”, “matematik”, “teknoloji” ve “umumî kültür-türkçe” (tarih, coğrafya, yurd bilgisi) olmak üzere dört grupa ayrılmıştır ve teknik resme de bilhassa ehemmiyet verilmişti. Dikkate şayan olan mühim bir nokta da, çocuk işçilerin bedenî takatini koruyan fabrikanın bu kursları günlük mesâi saatleri içine koymuş olmasıdır ki, fedakârlıktır. Bu ilk çırak kursunu 11 çocuk pek iyi, 37 çocuk iyi ve 4 çocuk da orta dercede bitirmişlerdir, saat ücretlerine muvaffakiyetleri derecesinde zamlar yapılmış, ayrıca birinci, ikinci ve üçüncü gelenlere diledikleri yerde görüp beğendikleri kumaşlardan birer kat elbise yaptırılmıştır. İstanbul Ansiklopedisi de birinci gelen çırak çocuğu, adını bu şehir kütüğüne kaydetmekle mükâfatlandırmaktadır, bu çocuk, fabrikanın büküm dairesinde çalışan 1940 doğumlu ve Hapik’li Mehmedoğlu Hâlis Tuğer’dir. Ayni dersler biraz daha tevsi edilerek 15 haziran 1959 da bir kalfa kursu açılacaktır, o da bir yıl sürecektir. Seminerlerde ise fabrikanın bütün işçilerinin fikrî tealisi ve dolayısı ile iş ve meslek karakterinin gelişmesi düşünülmüştür, 1958 de “İş emniyeti”, “Ölü zamanları azaltma ve randımanı arttırma” ve “Beşerî münasebetler” seminerleri yapılmıştır. Fabrikanın bir de sineması vardır. İngiliz, Amerikan ve Alman Kültür Heyetleri ile anlaşılarak her hafta cuma günleri 17,30-18,30 arasında sınaî filmlerle aktüalite filmleri ve işçinin umumî kültürünü arttıracak her sahada didaktik filmler gösterilmektedir. Ar Çelik Fabrikasının atölyelerini gezerken işidilen sesler sâdece büyüklü küçüklü makinaların sesidir: o makinaların makasları, zımbaları, matkapları, ve presleri altına giren saç levhaların ve demir-çelik boruların çıkardığı seslerdir. İşçi, serâpâ dikkat kesilmiş, dilsiz gibidir. Bütün sıhhî şartlar düşünülerek inşa edilmiş olan bina tertemizdir, bu madenî eşya fabrikasının atölyelerindeki nezâfet, İstanbulun çoğu meskenlerinin içinde yoktur. Boyahânede boya kokusu yoktur, pülverizasyon, paravana şeklinde geniş aspiratörler önünde yapılmaktadır. Bir teknik büro fabrikanın kalbi yerindedir, Kıymetini mahviyeti ile tezyin etmiş genç yüksek makina mühendisi Kurt Aykut’un şef olarak bulunduğu bu büroda 23 genç mühendis-ressam çalışmaktadır. Fabrikanın çeşidli idare işlerinde 25 kişi çalışmaktadır. İstanbul Ansiklopedisinin Ar Çelik Fabrikası için vereceği son hüküm, en azametli sazı 630 ton kudretinde muazzam bir hidrolik presi ile bir orkestra oluşudur. Arçelik Fabrikasının Amblemi Sütlüce Arçelik Mâdeni Eşya Fabrikası (Resim: Nezih) Arçelik Fabrikasının yeri