Son yıllar zarfında eski Bizansın izlerinin araştırılması yolunda yapılan en mühim hafriyat, Ayasofya mozaiklerinin meydana çıkarılması yanısıra meşhur Arasta sokağı kazısıdır. Tamamen yabancıların idaresi altında cereyan eden Arasta sokağı kazasında güdülen gaye, evvelce Sultanahmed meydanından denize kadar uzanan sahaya yayılmış bulunan meşhur “Büyük Saray” ın (B. : Bizans Sarayları) izlerini bulmaktı. Sultanahmed Camiinin güneyinde, denize doğru uzanan saha dahilinde Sultanahmed külliyesinin çarşısı olan Arasta harabelerinin altında başlayan kazıların gayet şayanı dikkat neticeler verdiği muhakkaktır. Kazılar hakkında gayet sathî bir surette yazılmış iki kısa makaleden: (Prof. J. Baxter, The Secret of Byzantium; I. A Find in the Great Palace; II. — A Mosaic of Vast Promise. The Times 26 and 28 October 1935). sonra, kazırların tam raporu renkli resimler ihtiva eden kalın bir cilt halinde, ancak 1947 de basılabilmiştir (Brett, Macauley, Stevenson, The Great Palace of the byzantine emperors, London 1947). İskoçyada St. Andrews Üniversitesi Profesörlerinden James Houston Baxter “The Walker Trust of the University of St. Andrews.” adında ve hesabına İstanbulda eski Bizans sarayının izlerini aramağa karar vererek 1932 yılından itibaren ilk hazırlıklara girişmişti (bk. Baxter). Malûm...

Son yıllar zarfında eski Bizansın izlerinin araştırılması yolunda yapılan en mühim hafriyat, Ayasofya mozaiklerinin meydana çıkarılması yanısıra meşhur Arasta sokağı kazısıdır. Tamamen yabancıların idaresi altında cereyan eden Arasta sokağı kazasında güdülen gaye, evvelce Sultanahmed meydanından denize kadar uzanan sahaya yayılmış bulunan meşhur “Büyük Saray” ın (B. : Bizans Sarayları) izlerini bulmaktı. Sultanahmed Camiinin güneyinde, denize doğru uzanan saha dahilinde Sultanahmed külliyesinin çarşısı olan Arasta harabelerinin altında başlayan kazıların gayet şayanı dikkat neticeler verdiği muhakkaktır. Kazılar hakkında gayet sathî bir surette yazılmış iki kısa makaleden: (Prof. J. Baxter, The Secret of Byzantium; I. A Find in the Great Palace; II. — A Mosaic of Vast Promise. The Times 26 and 28 October 1935). sonra, kazırların tam raporu renkli resimler ihtiva eden kalın bir cilt halinde, ancak 1947 de basılabilmiştir (Brett, Macauley, Stevenson, The Great Palace of the byzantine emperors, London 1947). İskoçyada St. Andrews Üniversitesi Profesörlerinden James Houston Baxter “The Walker Trust of the University of St. Andrews.” adında ve hesabına İstanbulda eski Bizans sarayının izlerini aramağa karar vererek 1932 yılından itibaren ilk hazırlıklara girişmişti (bk. Baxter). Malûm olduğu üzere bu saray Bizans devletinin son devirlerinde yavaş yavaş itibardan düşerek tamamen metrûk bırakılmış ve böylece harap olmuştur. İstanbulun fethinde Türkler burada muazzam bir harabe bulmuşlardı. Prof. Baxter’in ilk hazırlık araştırmalarının merkezini, deniz kıyısında Çatladıkapı civarında el’an izleri görülen ve umumiyet itibariyle İustinianos’un evi” olarak adlandırılan, kemerli, denize nazır pencereli büyük bina harabesi arkeoloji işleri, Ankara Halkevi neşriyatı No. 7; 1936, sayfa 19-22) Prof. Baxter 3 Temmuz 1935 de İstanbula gelerek David Russel’in yardımiyle işe başlamıştı. Kazı sahasının plânlarının çizilmesini Alman mimarlarından G. Martiny üzerine almıştır. Hafriyat daha ilk safhalardan itibaren mühim neticeler vermiştir. Camiin doğusunda eski Arasta kemerlerinin altında ve buradaki yangın yerlerinde yapılan kazılarda elde edilen en mühim neticeler büyük yer mozaiklerinin keşfi olmuştur. Prof. Baxter araştırma sahasının mütemadiyen hudutlarını genişleterek hayli büyük bir arazi dahilinde çalışmağa devam etmiştir. Bulunan izlerin Büyük Bizans Sarayına aidiyetleri şüpheye mahal bırakmadığından, bulunan eserlerin artık Arasta sokağı, Sultanahmed, Kumkapı - İshakpaşa hafriyatları neticeleri olarak değil, fakat doğrudan doğruya Büyük “Mukaddes” sarayın parçaları olarak tetkik etmek icabeder. Biz de bu mozaikler hakkında daha etraflı malûmat vermeği onların eski sarayla bir bütün teşkil ettiklerini düşünerek Bizans sarayları maddesine bırakıyoruz. Programını gayet geniş tuttuğu anlaşılan Prof. Baxter 1937 deki çalışmaları esnasında kendisiyle konuşan gazetecilere, her yaz 20 hafta kadar çalışmak şartiyle on küsur senede buradaki araştırmalarını tamamlıyacağını bildirmişti. (Akşam gazetesi, 24 Haziran 1937) Hafriyatlar, bir takım istimlâk muameleleri ve bilhassa Camiin duvarlarının tehlikeye düştüğüne dair çıkan münakaşalar yüzünden 1938 yılında günlük gazetelerde hayli mühim bir yer almışlardır. (Meselâ: Akşam gazetesi; 31 Mart 1937, Temmuz 1938, 11 Temmuz 1938). İkinci Dünya Harbinin tabiî bir neticesi olarak bir çok ilmî araştırmalar gibi bu kazı da mecburen durmuş, harbden bir müddet sonra ufak ölçüde bir araştırma yapılmış (D. Talbot - Rice, “İllustrated London News”. 1952) ve nihayet takviye edilerek üstleri bir çatı ile kapatılan mozaikler teşhire açılmıştır. Hâlen bu döşeme mozaikleri İstanbul Arkeoloji müzelerinin bir bölümü olarak idâre edilmektedir (B. : Mozaik Müzesi). Burada bulunan mozaikler muazzam zeminler teşkil eden kompozisyonlardır. Bunların sarayın hangi kısımlarına ait oldukları ancak uzun araştırmalardan sonra kabil olacaktır; zira bu sarayın, J. Labarte (1861), J. Ebersolt ve A. Thiers (1909) ve A. Vogt (1934) tarafından yapılan plânları Baxter’in araştırmalarından evvel yapılmış olduklarından hiçbir hususta tatmin edici değillerdir. Semavî Eyice