Osmanlı imparatorlarının İstanbuldaki dâimî ikametgâhı olan Sarâyi Cedidi Âmire’deki (B. : Topkapı Sarayı) ak hadım ağalar; eski metinlerde ak hadım karşılığı “tavâşî” tâbiri de kullanılır; vazifeleri sarayın harîmine açılan Bâbüssaade’nin muhafazası, kapuculuğu, “Zülüflü ağalar” denilen saray iç oğlanlarının saray âdâbını öğrenmeleri yolunda mürebbiliği, bilhassa geceleri Enderun avlularının bekciliği idi; kırk nefer ağa idiler. Başları, âmirleri Enderunu Hümâyunun en büyük zabiti olan “Bâbüssaade Ağası”, “Bâbüssaadetüşşerife Ağası“, veya unvanının en sâde şekli ile “Kapu Ağası” idi (B. : Bâbüssaade Ağası; Kapu Ağası). Akağalar çocuk, hattâ sabî iken ve umumiyetle esirciler elinde hadım edildikten sonra o küçük yaşlarında saraya satılırlar, sert bir disiplin altında, tahsil ve terbiyelerine son derece itînâ edilerek yetişdirilirlerdi. Ekserisi boşnak, gürcü, arnavud, bir kısmı habeşî, bir kısmı da hilkaten hadım doğmuş hür Anadolu uşağı idi. Akağaların rütbe ve mevkileri yukarıdan aşağı şöyle sıralanır: 1 — Kapuağası; Enderunuhümayunun en büyük zâbiti 2 — Hasodabaşı Ağa; kırk nefer Hasodalı zülüflü ağanın mürebbi - zâbiti 3 — Hazinedarbaşı Ağa; Kiler koğuşu zülüflü ağalarının mürebbi - zâbiti 4 — Kilercibaşı Ağa; Kiler koğuşu zülüflü ağalarının mürebbi - zâbiti 5 — Sarayağası; S...

Osmanlı imparatorlarının İstanbuldaki dâimî ikametgâhı olan Sarâyi Cedidi Âmire’deki (B. : Topkapı Sarayı) ak hadım ağalar; eski metinlerde ak hadım karşılığı “tavâşî” tâbiri de kullanılır; vazifeleri sarayın harîmine açılan Bâbüssaade’nin muhafazası, kapuculuğu, “Zülüflü ağalar” denilen saray iç oğlanlarının saray âdâbını öğrenmeleri yolunda mürebbiliği, bilhassa geceleri Enderun avlularının bekciliği idi; kırk nefer ağa idiler. Başları, âmirleri Enderunu Hümâyunun en büyük zabiti olan “Bâbüssaade Ağası”, “Bâbüssaadetüşşerife Ağası“, veya unvanının en sâde şekli ile “Kapu Ağası” idi (B. : Bâbüssaade Ağası; Kapu Ağası). Akağalar çocuk, hattâ sabî iken ve umumiyetle esirciler elinde hadım edildikten sonra o küçük yaşlarında saraya satılırlar, sert bir disiplin altında, tahsil ve terbiyelerine son derece itînâ edilerek yetişdirilirlerdi. Ekserisi boşnak, gürcü, arnavud, bir kısmı habeşî, bir kısmı da hilkaten hadım doğmuş hür Anadolu uşağı idi. Akağaların rütbe ve mevkileri yukarıdan aşağı şöyle sıralanır: 1 — Kapuağası; Enderunuhümayunun en büyük zâbiti 2 — Hasodabaşı Ağa; kırk nefer Hasodalı zülüflü ağanın mürebbi - zâbiti 3 — Hazinedarbaşı Ağa; Kiler koğuşu zülüflü ağalarının mürebbi - zâbiti 4 — Kilercibaşı Ağa; Kiler koğuşu zülüflü ağalarının mürebbi - zâbiti 5 — Sarayağası; Seferli koğuşu zülüflü ağalarının mürebbi - zâbiti 6 — Saray kethüdası; Enderunun umumî inzibat işleri ile meşgul akağa 7 — Köşebaşı ağalar, 5 nefer; Enderun avlularının inzibatına bakan akağalar 8 — Başeski Ağa 9 — Üzengi Ağaları, 2 nefer Yukarı kademelerde bir yer boşaldı mı altdaki akağalar birer kademe terfi ederlerdi. Çalışamayacak hâle geldikleri zaman bulundukları kademenin şânına lâik bir nanpâre, maaş ile emekliye ayrılırlardı. Aşırı sadakatleri, ahlâki meziyetleri ile enderunu hümayun halkının muhabbetini kazananlar, bilhassa pâdişahların itimad ve teveccühüne mazhar olanlar saraydan bir devlet memuriyeti ile çirağ edilirlerdi. Akağalar, tavâşîler arasından devlete büyük hizmetlerde bulunmuş vâliler, serdarlar yetişmiş, yedi kişi de sadırazamlığa kadar yükselmiştir ki şunlardır: Hadım Ali Paşa, Hadım Sinan Paşa, Hadım Süleyman Paşa, diğer Hadım Sinan Paşa, Hadım Mesih Mehmed Paşa, Hadım Hasan Paşa, Hadım Gürcü Mehmed Paşa (Bütün bu bu isimlere bakınız). Kapuağaları arasından pâdişahlar üzerinde büyük nüfuz sahibi sîmâlar, servetini büyük hayır eserlerine harcamış kimseler görülür (B. : Mehmed Ağa, Kapuağası Tavâşî; Gazenfer Ağa, Kapuağası Tavâşî). İstanbul Osmanlı sarayında Haremi Hümayunun muhafazası ile bazı kaba hizmetleri zenci hadım ağalara bırakılmıştı ki halkın “haremağası” dediği hadımlardır; başları da Haremi Hümayunun en büyük zâbiti olan “Darüssaade Ağası”, “Dârüssaadettüşşerife Ağası”, veya unvanının sâde şekli ile “Kızlarağası” dır; bir zenci olan bu hadım ağanın, bir ak hadım olan Bâbüssade Ağası ile karışdırılmaması gerekir. Haremağaları Vak’ai Hayriyeye kadar yalnız zencilerden ola gelmiş, Vak’ai Hayriyeden az sonra saraydaki enderun teşkilâtında da büyük değişiklik yapılmış, bu arada akağalara yalnız Bâbüssaade kapuculuğu bırakılarak içlerindeki habeşî hadımlar hareme alnarak zenci hadımlara katılmış, o tarihden bu yana habeşî tavâşîlere de harem ağası denilegelmiştir. Vak’ai Hayriyeden sonra saraya alınmış olan akağalar artık esirciler elinde ameliyat ile hadım edilmiş esir beyaz çocuklar olmayıb erkeklik kudretinden mahrum olarak doğmuş hür beyaz çocuklar olmuşlardır. İstanbul sarayında Vak’ai Hayriyeden evvelki devirde Akağaların en büyüğü olan Bâbüssaade Ağası, Kapuağası iki defa aynı zamandı Dârüssaade Ağası, Kızlarağası tayin edilmişlerdi, bu suretle hem Enderunun hem de Haremi Hümayunun en büyük âmiri olmuşlardı, şöyle ki: Üçüncü Sultan Murad zamanında İstanbulda Çarşambada yapdırtdığı hayır eserleri ile meşhur Kapuağası habeşî ak hadım Mehmed Ağa (B. : Mehmedağa Cami ve külliyesi; Mehmedağa Hamamı), ki malûmat, zekâ ve vekaarı ile sarayın mümtaz bir sîmâsı idi, padişah üzerindeki nüfuzunu kullanarak kendisini kızlarağası tayin ettirmişti, bu suretle haremi de nezareti altına almıştı; ölümünde sarayın iki mühim ağalığı birden boşalmış, Eskisaray ağası zenci hadımlardan Server Ağa kızlarağası tayin edilmiş, bu sefer de onun uhdesine ilâveten kapuağalığı verilmiş, bir zenci hadım akağaların başı olmuştu, fakat bu zenci Enderun halkı üzerinde otorite tesis edememiş, söz ayağa düşmüş, kısa bir zaman sonra azil edilerek Kapuağalığına Bosnalı Tavâşî Hacı Mustafa Ağa tayin edilmişti, Kızlarağalığı da münhal olduğundan o vazife de Hacı Mustafa Ağaya verilmiş, ikinci sefer iki ağalık yine bir akağanın uhdesinde toplanmıştı. Üçüncü Sultan Mehmedin cülusunda Hacı Mustafa Ağa emekliye ayrılarak saraydan çıkmış iki büyük ağalık ayrılmış, Dârüssaadeye bir zenci, Bâbüssaadeye de bir akağa tayin edilmişti. İkinci Sultan Ahmed devri ricâlinden Kara Bayram Ağa mânevi evlâdı Çorlulu Ali adında çok güzel bir çocuğu Enderunu hümayunun Seferli koğuşuna aldırtmıştı. Zülüflü Ağalar yemek zamanları muayyen sofralarda grup grup yemek yerler iken bir akağa onlara sofra başı olurdu, akağa elini yemeğe uzatmadan iç oğlanlarından hiç biri el uzatamazdı. Çorlulu Ali bir gün sevdiği bir yemeğe çocukluk gafleti ile sofrabaşı ağadan evvel el uzatmış, o akağa da terbiye kasdi ile elindeki tahta kaşığın tersi ile çocuğun eline sertce sertce vurmuştu, Alinin hemen yemekten el çekerek sofradan kalkmasını da serkeşliğine vermiş, çocuğa dayak atarak arkadaşları arasında izzeti nefsini fazlaca hırpalamıştı. Çorlulu Ali akağadan gördüğü bu hakareti unutamamıştı, İkinci Sultan Mustafa zamanında Silahdar Ağa olunca, bu pâdişahın kendisine karşı gösterdiği aşk derecesindeki sevgiye dayanarak Enderunu Hümayun nizamını değiştirtmiş, Silâhdarlık Enderunun en yüksek makamı olmuş, Kapuağası Silâhdar Ağanın emrine verilmişti, diğer akağaların da enderun koğuşlarındaki sofra başılıkları kaldırılmıştı. Hasodabaşılık, Hazinedarbaşılık, Kilercibaşılık ve Saray ağalığı vazifelerini de akağalardan almış, dört zülüflü koğuşun en kıdemli ağalarına verdirtmişti; bu suretle akağalara ağır bir intikam darbesi indirmişti. (B. : Ali Paşa, Çorlulu; Çorlulualipaşa Camii ve Medresesi). Bibl. : Atâ, Enderun tarihi; M. Z. Pakalın, Tarih deyimleri ve Terimleri. R. E. Koçu, Büyük Tarih Lûgatı (Basılmamış).