Üsküdarı süsliyen ve on sekizinci asır Türk yapı sanatının en güzel örneklerinden sayılan bir külliyedir; bir cami, bir medrese, bir kütüphane, bir dershane, bir sebil ve iki çeşmeden mürekkeptir. Hayratı yaptıran Tersane kethüdası Eminzâde Hacı Ahmed Ağadır ki kabri de külliyesi içindeki mezarlıktadır (B. : Ahmed Ağa, Eminzâde Hacı). Kefçedede denilen bir mescidin ihyası kasdile vücut bulan bu yapılar, Gündoğumu caddesile Esvapçı sokağı arasındaki adayı doldurur. Kitabeli büyük kapısı Gündoğumu caddesindedir. “Tekke kapısı” denilir; Esvapçı sokağında da bir yan kapısı vardır ki “Kütüphane kapısı” adını taşır. Ziyaret edene göre, büyük kapının sağında çeşme, solunda da sebil vardır. İstalâktitli enlice bir korniş altında büyük bir kitabe taşı, onun altında, etrafı kabartma çiçek nakışlı ve kenarı dantelli bir kemer bulunan bu yapı, kendi başına bir sanat eseridir; dört satır üzerine yazılmış sekiz beyitlik manzum kitabesi şudur: Eminzâde cenâbı Hac Ahmed Sütûde menkibet ağayı Zişan Bu nazikter mahallin Üsküdârın İdüp müstağrakı na’mâyi ihsan. Yapıb cami bu Kefçe Mescidini Geturdi su idûb atşana Reyyan Bina etti bir âlâ dershâne Bu yolda safidüb mâli firavan Okunsun ilmi din fikhu ferâiz Ehâdisi Nebî tefsiri Kur’an Olub hayratı makbuli ilâhi Muammer ide anı Rabbi Rahman Müz...

Üsküdarı süsliyen ve on sekizinci asır Türk yapı sanatının en güzel örneklerinden sayılan bir külliyedir; bir cami, bir medrese, bir kütüphane, bir dershane, bir sebil ve iki çeşmeden mürekkeptir. Hayratı yaptıran Tersane kethüdası Eminzâde Hacı Ahmed Ağadır ki kabri de külliyesi içindeki mezarlıktadır (B. : Ahmed Ağa, Eminzâde Hacı). Kefçedede denilen bir mescidin ihyası kasdile vücut bulan bu yapılar, Gündoğumu caddesile Esvapçı sokağı arasındaki adayı doldurur. Kitabeli büyük kapısı Gündoğumu caddesindedir. “Tekke kapısı” denilir; Esvapçı sokağında da bir yan kapısı vardır ki “Kütüphane kapısı” adını taşır. Ziyaret edene göre, büyük kapının sağında çeşme, solunda da sebil vardır. İstalâktitli enlice bir korniş altında büyük bir kitabe taşı, onun altında, etrafı kabartma çiçek nakışlı ve kenarı dantelli bir kemer bulunan bu yapı, kendi başına bir sanat eseridir; dört satır üzerine yazılmış sekiz beyitlik manzum kitabesi şudur: Eminzâde cenâbı Hac Ahmed Sütûde menkibet ağayı Zişan Bu nazikter mahallin Üsküdârın İdüp müstağrakı na’mâyi ihsan. Yapıb cami bu Kefçe Mescidini Geturdi su idûb atşana Reyyan Bina etti bir âlâ dershâne Bu yolda safidüb mâli firavan Okunsun ilmi din fikhu ferâiz Ehâdisi Nebî tefsiri Kur’an Olub hayratı makbuli ilâhi Muammer ide anı Rabbi Rahman Müzehheb nushai ikbâli tâ haşr Ola vârestei âsibi devran Didi bir ehli dil tarihi Sâlin Zehî tahsilgâhi ilmü irfan Sağdaki çeşme, Türk çeşme mimarisinin en güzel eserlerindendir; som mermer, zengin kabartma çiçek nakışları ile bezenmiş, yarım kubbesi yelpâze şeklinde oyulmuş bir mihrap içindedir. Teknesi sağlam, musluğu çalınmış, ufak bir himmetle ihyası mümkün görünen bir şaheserdir. Beş beyitlik tarih kitabesi şudur: Zehi dilcûyi zîbâ çeşmesâri rûh perver kim Atşı ümmete mâ-ül hayatı eyledi icra Zehî hâtır küşâ aynül hayat hub manzer kim Bakub reşk eyler âna çeşmei mihri cihan ara Hilâli îd eger zenciri râhi Kehkeşan birle Asılsa küpe asâ tâkına şayestedir Hakkaa Bu dilkeş çeşmesârin âbveş bânisinin daim Zülâli tab’ını gerdi kederden pâk ide Mevlâ Bu mısra’le didi âna bir bî bedel târih “Eminzade bu ayni çeşmesâri eyledi icra” Sene 1134 (1722) Bu tarihten yüz elli yıl kadar sonra yapılan bir tamirinde ayna taşının şu kitabe konmuştur: “Cennetmekân Gazi Sultan Mahmud Hani sâni aleyhi rahmetülbâri hazretlerinin haremi ismetpenâhilerinden üçüncü ikbal devletlû Tiryâl Hanım hazretleri işbu mâ-ül hayatın menbainden bed’ ile mecrasının mücedded hükminde tâmir ve ihyasına himmet ve bu babda nâili muvaffakıyet olmuşlardır. Sene 1280 (1863). Soldaki sebile gelince: O da Lâle devri sebillerinin en güzellerinden biridir. Som mermerdir; her cephesi için, saçağından aşağıya doğru kitabesinden iki beyit, altında yelpaze şeklinde ve etrafı kabartma çiçek nakışlı bir altlık, altında kitabesinden bir beyit, onun altında da pirinç şebekeler bulunmaktadır. Kitabesi şudur: Sağdan birinci yüzünde üst kısımda: Eminzâde Hac Ahmed kim bu âlemde Âna oldu müyesser hâk bûsi Kâ’bei Ulyâ. Zehi zîbâ sebil mai selsîri musaffâdir; K (i) olur nûş eyledikte ayni zemzem veş safâ bahşâ Orta yüzünde üst kısımda: İdüb teşmiri bâzuyi fütüvvet fi sebillillâh Pür itti ni’meti hayriyle Çeşmi Kepçeyi hakkas Terazûde nola tartılsa âbı düri gevherle Letâfette ana lû’lûi lâlâ olamaz hemid Sol yüzünde üst kısımda: Attâşı nâre bir âbi musaffayi sebil etti Yenabii himemden bu muhalle eyleyüb icrâ Safâyi lezzetin bir gez dişinde gûhgen görse İderdi ömr oldukça lebi şirinden istiğnâ Sebilin sağ birinci yüzünde alt kısımda: Aceb mi teşne lebler olsa şirinkâm dâvası Ziyafet eyledi atşâne şehdü şîr ile güya Orta yüzünde de alt kısımda: İdüb hayratını mebrûr ide Hak sâyini meşkûr Mûin ola hemîşe âne lütfi hazreti Mevlâ Sol yüzünde alt kısımda: Gelen dil teşneye her gûzesi Sâlim didi târih “Zülâli pâki nûş it bu sebili âbden sahhâ” Sene 1134 Küllieynin bu yüzünde ve Esvapçı sokağı kavşağına yakın bir güzel çeşme daha vardır, kitabesiz, ayna taşı yüksek, gayet sade, teknesi sağlam, musluğu yerinde susuz bir çeşmedir; ufak bir himmetle ihyası mümkündür. Bu çeşmenin yanında eskiden külliyenin muvakkithanesi bulunuyordu ; icarei müeccele ile satılmış, satın alan adam tarafından da bir kömürcü dükkânına kalbedilmiştir. Tekke kapısından, üzeri tonos kemer ötülü bir koridora girilir. Sağdaki bir kapıdan iki dirsekli bir merdivenli fevkanî olan dershaneye çıkılır. Sekiz köşeli ve tek kapılı olan dershanenin önünde bir plat form = hayat vardır ki, zarif mermer sütunlar üzerine atılmış, geniş bir saçak ile örtülmüştür. Dershane bugün bir güvercinlik halindedir, içi ve plâtformu güvercin gübresile dolmuştur. Nesih hat ile kitabesi şudur: Cenabı sâbihülhayrat yâni Elhac Ahmed kim Anın nakşı nigini iştiharıdır Eminzâde Hezâr ahsenet o merdi âkibet endişü agâh Ki olmaz ziynet dihi rûzei dünyâye dildade Bilüb dehrin fenâsın daimâ fikri muad eyler Bugünden hâzır eyler zahrü zâdın yevmi mîâde Bu beyti ilmü fazlı hasbeten lilâh idüb mâmur Ulûma sâyidin tâlibler içün itti amâde Selimâ zeyli itmamında nakş ittim bu tarihi “Bu darüzzeyni ilmi eyledi tekmil Eminzâde” Sene 1134 Bu dershane, Hicrî 1316 (1898) da ölen Ahmediye Camii İmamı ve Rifai tarikatı şeyhlerinden Mahmud Râci Efendi tarafından bir Rifai tekkesi haline kalbedilmişti. Sonraları takkeye dar geldiğinden, camiin son cemaat yerine ayrıca bir ahşap tekke yaptırılmıştı ki “Kepçedede dergâhı” diye anılırdı; Mahmud Efendinin kabri de camiin haziresinde ve Kepçe Dede merkadinin ayak ucundadır; kitabesi şudur: Lâ ilâhe illâllah Muhammedün Resulullah “Tarikati âliyeyi rifaiye meşayihi kirâmından Kepçedede Dergâhi şerifi postnişini şeyh Elhac Esseyyid Mahmud Râci Efendinin ruhi şerifine ve kâffei ehli iman ervahına elfâtiha. 3 şevval 1136”. Yazı hattat Nevresindir. Dershanenin içinde, bugün, tekkelere ait bazı hurda eşya, bu arada birçok da küdüm bulunmaktadır. Üzeri tonos kemer örtülü koridordan külliyenin avlusuna çıkılır. Avlunun sol yanını ve Ehram sokağı boyunu medrese odaları çevirmiştir. Küçük kubbelerle ve on bir tane olan bu medrese odalarının önünde de, sütunlar üzerine atılmış kemerler üzerinde on bir kubbe ile örtülmüş bir ruvak uzanmaktadır. Medrese odaları, bu 1945 de, Evkafın ve Kızılayın Üsküdar fıkarasına yardım tekilâtının mutfak ve erzak anbarları olarak kullanılmakta idi. Bazı odalarda da Evkafa ait muhtelif eşya bulunmakta idi. Tekke kapısından girildiğine göre sola rastlıyan sütunların arası da bir duvarla örülmüş, kapatılmış bulunuyordu. Bu iki sıra medrese odalarının kavuştukları köşedeki bir kapıdan da medreselerin ayakyollarına geçilmektedir; bu ayakyollarında uygunsuz takımının bazı çirkin buluşmaları görülmüş, ve rivayete göre hattâ bir de cinayet işlenmiş ve kapısı kapanarak battal edilmiştir. Avlunun Ehram ve Esvapcı sokakları köşesinde fevkaanî bir kütüphane, Esvapçı sokağile Gündoğusu caddesi köşesinde de cami bulunmaktadır. Cami ile dershanenin arası da külliyenin mezarlığıdır. Fevkaanî Kütüphâneye, iki dirsekli bir merdivenle çıkılır, önünde beş sütun üzerine atılmış kemerler üstünde üç tane küçük kubbe ile örtülü bir plâtform vardır, burada bir küçük çeşme ve geride de bir ayakyolu bulunmaktadır. Çeşmenin suyu, hazinesine sakalar tarafından taşınarak doldurulmaktadır. Kütübhâne bir büyük kubbe ile örtülüdür; ikisi plâtforma, üçü Esvapçı sokağına, biri de Ehram sokağına açılmış altı penceresi, kapıdan girince solda üç gözlü mermerden bir ağzı açık, bir de yaşmaklı ocağı vardır. 1945 de kütübhânede, yukarıda bahsedilen fıkaraya yardım teşkilâtına bakan Evkaf ve Kızılay memurları oturmakta idi; ve Ahmediye külliyesinde her gün Evkaf 250, Kızılay 2300 fakire yemek dağıtmakta idi. Ahmediye külliyesinin bulunduğu arazi meyilli olduğundan, Esvapçı sokağı üzerindeki kütüphane kapısına on basamak merdivenle inilir. Ahmediye camiine gelince, yukarıda da kaydedildiği gibi, bu mâbedin yerinde eskiden küçük ahşap bir mescid bulunuyordu. Kendisine nisbetle anılan bu mescidin bânisi Kepçe Dede, camiin mihrap duvarı önündeki mezarlığında ulu bir çitlembik ağacı altında yatmaktadır. Ahmediye camiinin yapıldığı sırada yenilenerek konulduğu tahmin ettiğimiz kabir taşındaki kitabe şudur: Sahibül hayrat Merhum Kefçe Dede ruhuna Fâtiha Sene 947 (1540) Dört duvar üzerine tek kubbeli bir camidir. Son cemaat yeri üzerindeki ahşap Rifai dergâhı, 1945 de imamlık hizmetinde bulunan Mustafa Uzerinin rivayetine göre, 1931 – 1933 arasında bir kış, yağan karın ağırlığına dayanamıyarak çökmüştür. Ankazı ile bugünkü ahşap bölme yapılmıştır. Müezzinlere meşruta, bir de ahşap odası varmış, o da 1940 – 1941 arasında çirkinliğinden ötürü yıktırılmıştır. Üsküdarın sanat süslerinden bu külliyeyi asıl çerçevesi içinde görebilmek için son cemaat yeri üzerindeki ahşap yapının kaldırılması gerekir. Camiin içinde kubbe ve duvar nakışları tereddütsüz kaydedilebilir ki, kaba ve çirkindir. Hele son badanasında yapılmış kırmızılı mavili çiçek nakışları, kahvehane ve aşçı dükkânlarında görülegelen şeylerdendir. Camiin içinde mermerde nakışlı vâiz kürsüsü çok güzeldir, nakışlı ve oymalı mermer minberi ise bir şaheserdir. Cemaati kalabalık bir camidir, bilhassa Cuma günleri ve ramazanlarda oturacak yer bulunmadığını söylerler. Yarım asırdan fazla burada imamlık eden Mustafa Uzeri, camiin ayni zamanda müezzin ve hatipliğini de yapmaktadır. Gayet temiz olan mâbedin billûr avizesi, minberinin yeşil çuhadan perdesi ve merdiven halısı da bu zatın hediyesi imiş. Camiin ilk vaizi de, asrının kerametine inanılmış seçkin ulemasından Ruhülbeyan müellifi İsmail Hakkı Efendi olmuştu; hattâ bu meşhur eserini de burada yazdığı söylenir. Bibl. : Hadikatülcevâmi, II; REK ve İhsan Hamâmi Gezi notu. Üsküdarda Ahmediye küliyesi A — Tekke yahud Dershâne kapısı; B — Kütübhâne kapısı; 1 — Medrese odaları; 2 — Gusulhâne; 3 — Ayak yolları; 4 — Mutbak, aşhâne 5 — Sebil; 6 — Çeşme; 7 — Dershânenin zemin katı; 8 — Taşlık, gecid; 9 — Mezarlık; 10 Açık türbe; 11 — Cami 12 — Ahşab meşruta 13 — Kütüphâneye çıkan geçid; 14 — Kütübhânenin altında bodrum. (Plân : Reşad Sevinçsoy) Üsküdarda Ahmediye Külliyesi 1 — Tekke - Dershânenin plânı; 2 — Kütübhânenin plânı (Resim ve plân : Reşad Sevinçsoy) Ahmediye külliyesinde Tekke - Dershâne kapısı Sebil ve Çeşme (Resim : Nezih) Ahmediye külliyesinde Tekke - Dershânenin iç avludan görünüşü (Resim : Reşad Sevinçsoy) Ahmediye külliyesinde kütübhâne kapısı ve kütübhâne (Resim : Reşad Sevinçsoy)