İstanbulun eşsiz güzellikte bir yazlığıdır; ecdadımız toprağının renginden “Kızıl Adalar” derdi, Avrupalılar, tarihi hâtıralarla “Prens Adaları“ der, biz ise sadece “Adalar” deriz. Müverrih Hammer, Bizans manastırlarındaki münzeyi keşişlerin hâtırasına nisbetle “Evliya Adaları = İles des Saints”, Dethier de ayni izden giderek “Keşiş Adaları” tabirlerini kullanırlar. Marmarada, Anadolu yakasında Bostancıdan Kartala kadar uzanan sahil parçasının karşısına serpilmiş dokuz adadır. Bu takım adalar, iki küme teşkil ederler. Tam sahil karşısına düşen yedi adanın isimleri, şimalden cenuba doğru: Kınalıada, Burgazadası, Kaşıkadası, Heybeliada, Büyükada, Tavşanadası ve Sedefadasıdır. Daha açıkta olan ikinci küme Hayırsızadalar adını taşır. Sivriada ve Yassıada denilen iki adacıktır. (Bütün bu isimlere bakınız). Kınalı, Burgaz, Heybeli ve Büyükadada bu isimleri taşıyan İstanbulun en mamur ve en güzel dört köyü kurulmuştur; diğer beş ada gayet küçüktür, gayri meskûndur, üzerlerinde bazan balıkçılar tarafından kurulmuş kulübeler görülür. Hayırsız Adalardan Yassı Ada da son yıllar içinde ordu emrine verilmiştir. Adalar mülkî teşkilâtta İstanbul vilâyetinin bir kazasıdır. Büyükada, Heybeli ve Burgaz adı ile üç nahiyeye ayrılmıştır; Kınalıada Burgaz nahiyesine bağlıdır: merkez nahiyesi Büyükadad...

İstanbulun eşsiz güzellikte bir yazlığıdır; ecdadımız toprağının renginden “Kızıl Adalar” derdi, Avrupalılar, tarihi hâtıralarla “Prens Adaları“ der, biz ise sadece “Adalar” deriz. Müverrih Hammer, Bizans manastırlarındaki münzeyi keşişlerin hâtırasına nisbetle “Evliya Adaları = İles des Saints”, Dethier de ayni izden giderek “Keşiş Adaları” tabirlerini kullanırlar. Marmarada, Anadolu yakasında Bostancıdan Kartala kadar uzanan sahil parçasının karşısına serpilmiş dokuz adadır. Bu takım adalar, iki küme teşkil ederler. Tam sahil karşısına düşen yedi adanın isimleri, şimalden cenuba doğru: Kınalıada, Burgazadası, Kaşıkadası, Heybeliada, Büyükada, Tavşanadası ve Sedefadasıdır. Daha açıkta olan ikinci küme Hayırsızadalar adını taşır. Sivriada ve Yassıada denilen iki adacıktır. (Bütün bu isimlere bakınız). Kınalı, Burgaz, Heybeli ve Büyükadada bu isimleri taşıyan İstanbulun en mamur ve en güzel dört köyü kurulmuştur; diğer beş ada gayet küçüktür, gayri meskûndur, üzerlerinde bazan balıkçılar tarafından kurulmuş kulübeler görülür. Hayırsız Adalardan Yassı Ada da son yıllar içinde ordu emrine verilmiştir. Adalar mülkî teşkilâtta İstanbul vilâyetinin bir kazasıdır. Büyükada, Heybeli ve Burgaz adı ile üç nahiyeye ayrılmıştır; Kınalıada Burgaz nahiyesine bağlıdır: merkez nahiyesi Büyükadadır, Adalar kaymakamlığı konağı Büyükadada Çankaya caddesindedir. Bir sulh mahkemesi vardır ve kaymakamlık binası içindedir. Her üç nahiyede motörlü itfaiye grupları bulunmaktadır. Adalar, pitoresk bir tabiat yapısı ile zengin tarih hâtıralarına sahiptir; hemen her adımda yirmi asırlık bir tarihin izlerine rastlanır. Çam ormanlarile örtülmüş tepeleri, türlü kır çiçekleri bezenmiş vâdileri, Marmara dalgalarının çırpındığı kıyıları, bir zamanlar buralarda, taç ve tahtından mahrum edilmiş imparatorların işkenceler, mahrumiyetler altında ve korkunç bir sefalet içinde inleyip mahvolduklarına inandıramaz. Adaların bugünkü hali, bir cinayetin kurbanı olmuş bahtsızın nâşı üstüne örtülmüş altın nakışlı bir şala benzer. Büyüklerinde asfalt yollar, konforlu birinci ve ikinci sınıf oteller bulunan, İstanbula telgraf ve telefon hatlarile bağlanmış olan Adalar, Marmaranın küçücük birer cennetidir. Adalar, jeolojik ve topoğrafik yapı bakımından, bir çöküntü ile Kocaeli yarımadasından kopmuş toprak parçalarıdır. Adaları bugünkü kıta sahilinden ayıran deniz kolu az derindir; ve su seviyesinin altında birçok kayalıklar serpilmiştir; bunların en tehlikeli olanlarının üzerine birer deniz feneri konulmuştur ki biri Batmak Fener, diğeri Vartonos Feneri adını taşır. Adalar, İstanbul ve bütün civarı arazisi gibi, devonien devri yapısıdır; şu fark ile ki Adalarda fosil bulunamamıştır. Adaların esas arazisini teşkil eden kireç tabakalarına bol demir filizi karışıktır; bu filiz, ada topraklarına kızıl rengini verir. Ada topraklarının bu rengi, hidrate demir oksidi halinde bulunan demir tabakalarının varlığını gösterir. 1820 den evvel Büyükadada bugün Mâden denilen yerdeki bu maden işleniyordu. Eski çağlarda Heybelide Çamlimanı denilen yerde bakırla karışık demir madenleri işletilmişti. Rüzgârlar rejimi, İstanbulun aynidir; durgun bir havadan sonra evvelâ cenup rüzgârı başlar, onu şimal rüzgârı takibeder; kışın Balkanlardan kopup gelen karayel, Adalara bütün şiddetile çarpar. Arada da doğu rüzgârı eser. Mayıs ayından itibaren, Karadeniz üstünden esmeğe başlıyan meltem ile Adalar, yaz aylarını tatlı bir serinlik içinde geçirir. Sonbahar, kış ve baharın ilk aylarında da ılık lodos eser. İstanbul civarının her tarafında olduğu gibi, Adalarda da bütün yıl oturulabilir, büyük şehir zenginleri için yazlık gözile bakılması, sadece, şehrin ticaret ve fikir çalışmaları merkezine uzaklıklarıdır. Daha kış bitmeden, bahçeler yeşerir, hava mimozaların lâtif kokusile dolar, arkasından erik ve badem baharları açar, derken akasyalar çiçeklenir, bir taraftan da salkımlar ve erguvanlar donanır; onları zakkumlar karanfiller, lâleler, yaseminler takibeder. Bu çiçek kokularına on iki ay boyunca, Adaların meşhur çam ormanlarının ilâhî ıtrını ilâve etmek lâzımdır. Köyler, Adaların, şimal, şimal doğu ve doğu kıyılarında kurulmuştur. Yerlisinin büyük kısmı balıkçıdır. Oteller kâfi gelmediğinden, pansiyonculuk da Adalıların kârlı işlerinden olmuştur. İkinci Cihan Harbinden evvel her keseye uygun, döşeli ve hemen hepsi temiz pansiyonlar bulmak mümkündü. Kiraları Adalara ve semtlerine göre değişmek üzere, bir mevsimliği 25 liraya odalar ve 1200 liraya güzel yalılar bulunurdu. Devlet Denizyollarının temiz ve konforlu ve yollu vapurları Kınalı, Burgaz, Heybeli ve Büyükada ile Karaköy köprüsü ve Anadolu sahilinde Bostancı, Kartal ve Pendik arasında muntazam sefer yaparlar; köprüde Adalar için ayrı bir iskele vardır; günlük işleri İstanbulda olup da dört saatlik bir zamanını vapur yolculuğuna verebilecek kimseler için Adalarda yerleşmek mümkün ve muhakkak ki felekten kâm almaktır. Dört büyük Adada hekim, dişçi, ebe ve eczacı bulunur; büyük bakkaliyeleri ve terzihaneleri vardır; mescitleri ve kiliseleri vardır; İstanbul gazeteleri ilk vapurla gelir, gazinoları, sinemaları büyük şehri aratmaz. Adalar, en ileri snobizm düşkünlerile dünyasına küskün münzevileri ve mutlak istirahate muhtaç hastaları ayni zamanda hoşnut eder. Deniz sporları bakımından ve bilhassa balık avcılığı için bulunmaz yerlerdir. Son pahalılık devri, durmadan yükselen kira bedelleri orta halli ailelerin Adalardan yazlık olarak faydalanmasını tamâmen selbetmiştir ve Adalarda bir yeni zenginler kolonisi kurulmuştur. Adaların tarihine, Şark kilisesi keşişleri tarafından burada kurulan manastırlarla başlanır; Bizans müverrihleri de bu manastırlardan ancak Milâdın sekizinci asrından itibaren bahsetmeğe başlarlar. Adaların bu asırdan çok evvellerindenberi meskûn olduğu muhakkaktır; meselâ Burgazda, tepenin üstünde kitabesi lâtince bir mezar taşı bulunmuştur; Kınalı ve Büyükadada altıncı ve yedince asırlar mimarisine ait harabeler vardır; Adalarda Romalılar zamanında mevcut putperest mâbetlerin buralardaki manastırlara temel olduğunu söyliyenler yanılmamışlardır. Müslüman tarikatleri mensuplarının Adalara rağbet göstermemesi, buralarda hiçbir tekke ve zaviyenin kurulmayışı üzerinde durulacak bir mevzudur. Büyükada ve Heybeli camileri de son zamanların yapılarıdır. Bizans devrinde de, Adaların halkı sadece keşişlerden mürekkep değildi. 1182 de Lâtin korsanlarının bir baskınına uğrayıp yağma edilmişti. 1204 de de, Dördüncü Haçlı seferine çıkan Lâtinler, İstanbula geldikleri zaman, Venedik Duçesi Dandolo, Haçlıları “Halkın, tarla ve sürü sahibi zengin insanlardır” diye Adaların yağmasına teşvik etmiş, fakat kandıramamıştı. 1302 de, Eğribozlu ve Giritli korsanların hücumuna uğrayıp yağma edilmişlerdi; korsanlar en namlı keşişleri de alıp götürmüşlerdi ki İmparator İkinci Andronikos Paleologosun korkusundan bir müddet sonra Adalara iade etmeğe mecbur kalmışlardı. 1412 de Yassı Ada önünde Musa Çelebi ile Manuel Paleologos arasında bir deniz muharebesi olmuştu. Adalar türkler tarafından, İstanbul muhasarasının on ikinci salı günü (17 nisan 1453) 30 kadırga ve bir miktar küçük gemi ile gelen donanma kumandanı Baltaoğlu Süleyman Bey eliyle fethedildiler. Fetihten sonra, Adalardaki manastırlar boşaltıldı, Adalılardan çoğu da İstanbula ve civar kasaba ve köylere hicret etti On dokuzuncu asır başındanberi Adalar nüfusunun artmağa başladığı görülür. Skarlatos Bizantiyos, 1816 da Adaların yerli halkını 1200 olarak gösteriyor; yarım asır kadar sonra, 1865 de Kleantimos ve H. Papadopulos bunu 6000 e çıkarıyorlar; 1900 sularındaki resmî istatistiklerde Adalarda kışın 12,000 kişi oturduğunu, yazın da bu nüfusun bir misli çoğaldığını gösteriyorlar. 1935 istatistiğinde ise yerli Adalıları 16814 can buluyoruz, yazlığa gelenlerle de bu nüfus 45 - 50 bin arasında çoğalıyor. Ecnebiler arasında Adaları yazlık olarak ilk bulanlar, XVIII inci asır sonlarına doğru Fransızlar olmuştu. O zamanlar buralara pazar kayıkları ile gelinirdi; Ada kayıkları Tophane iskelesinden öğleden sonra dörtte kalkardı. Büyükadaya, öbür Adalara da uğrayıp uğrayıp mola vermek şartile üç saatte gelinirdi ki bu pazar kayıkları hamlacılarının denize pek yaman kürek çaldıklarını gösterir. İstanbula gelen ilk buharlı gemi 1828 de geldi ki tersane için İngilizlerden satın alınmış idi. İstanbul, Kadıköy ve Adalar arasında vapur seferleri ise, bu tarihten on sekiz sene sonra, 1846 da başladı; tek gemi, sabahleyin Büyükadadan kalkıp İstanbula gelir, akşam da Adaya dönerdi; sabahleyin İstanbuldan Adalara, akşamüzeri de Adalardan İstanbula vapurla gidilemezdi. 1861 de Kadıköy ve Adalar yolu için devlet elile Fevaidi Osmaniye adında resmî bir vapur işletme idaresi kuruldu ve emrine tersaneden iki küçük vapur verildi; birkaç yıl sonra bunlar işe yaramaz bir hale gelince, idare İngiliz tezgâhlarına 11,000 İngiliz lirasına ahşap tekneli üç vapur sipariş etti, bunlar gelinciye kadar da Kadıköy ve Adalar yolu seferleri Şirketi Hayriyeye bırakıldı. Bu üç yeni vapur 1875 de geldi ve Ada seferleri de intizama girdi. Fevaidi Osmaniye idaresinin adı, devrin hükümdarı Abdüâzize nisbetle “İdarei Aziziye” oldu; 1876 da bu hükümdarın hal’i üzerine, bu isim de “İdarei Mahsusa” olarak değiştirildi. Abdülhamid devri sonlarında İdarei Mahsusa vapurlarının köhneliği ve yolsuzluğu, İstanbul halkının dilinde destan olmuştu. Öyle ki hükûmet Adalar hattını bir ara yine Şirketi Hayriyeye vermişti. 1912 de, İdarei Mahsusa lâğvedilerek “Seyrisefain” adile sağlam bir Denizyolları idaresi kuruldu ki, Cumhuriyet devrinin Devlet Denizyolları İdaresinin ve bugünkü Denizcilik Bankası Liman İşletmesinin temel taşıdır. (Bütün bu isimlere ve Devlet Denizyolları İdaresi, Denizcilik Bankası maddelerine bakınız). Kilometre Nüfus kare hesabile toprak yüzü genişliği Kışın Yazın Büyükada 5,400 7428 30000 Heybeli 2,350 6778 10000 Burgaz 1,500 1408 3500 Kınalı 1,350 1200 3000 Tavşan 0,157 — — Yassı 0,052 — — Sivri 0,045 — — Sedef 0,010 — — Kaşık 0,008 — — Deniz İstanbul Karşı sahilden yüzünden en Şehrinden uzaklığı yüksek yeri uzaklığı (kilometre) (metre) Büyükada 20.300 2.300 202 Heybeli 19. — 5. — 136 Burgaz 17. — 6.500 170 Kınalı 14. — 6. — 116 Tavşan 23.500 5. — 55 Yassı 17. — 15.500 46 Sivri 16. — 15. — 90 Sedef 25. — 9. — 40 Kaşık 17. — 6. — 18 Adalar