Geçen asrın ikinci yarısında ve asrımız başlarında yaşamış aydın bir molla; Cemal âşıkı, gaayet afif, son derecede cessur ve merd, eskilerin “Ayaklı Kütübhâne” dedikleri geniş ansiklopedik bilgi sâhibi, bu arada şiir ile de meşgul olmuş benzerine ender rastlanır sîmâlardan; 1853 de Bulgaristanda Lofça kasabasında doğmuşdur, Topuzoğlu hânedanından İbrahim Ağanın oğludur; müverrih Ahmed Cevdet Paşanın yakın akrabâlarındandır, Cevdet Paşanın valdesi Ayşe Sünbül Hanım, bu Derviş Efendinin amıcasının kızıdır. İlk tahsilini memleketinde yapmış onbeş yaşında iken İstanbula gönderilmiş, ilmiyeye intisab ile Fatih Medreselerinin birinde okumuşdur; henüz medresede ve 22-23 yaşlarında iken rus harbine gönüllü olarak iştirâk etmiş ve Gazi Osman Paşanın kumandası altında Plevne muhasarasında bulunmuş, esir olarak Rusyaya gitmiş, tahsilini esâret dönüşünde tamamlamışdır. İlmiye mesleğinde müderrislik ve kadılık yollarında cevval zekâsı ve mâlûmââtı ile yükselmek imkânlarına sâhib iken kendi âleminde münzeviyâne yaşamaya tercih etmiş, Halic Fenerinde Abdisübaşı Mescidinin imamlığı ile iktifâ etmişdir; hiç evlenmemiş, zâtî serveti ile kibârâne bekâr hayatı sürmüş; Camiin yanındaki iki odadan mürekkeb küçük meşrûtasını zengin bir kütübhâne, edebî bir mahfil hâline koymuşdur ki yakın arkadaşları o...

Geçen asrın ikinci yarısında ve asrımız başlarında yaşamış aydın bir molla; Cemal âşıkı, gaayet afif, son derecede cessur ve merd, eskilerin “Ayaklı Kütübhâne” dedikleri geniş ansiklopedik bilgi sâhibi, bu arada şiir ile de meşgul olmuş benzerine ender rastlanır sîmâlardan; 1853 de Bulgaristanda Lofça kasabasında doğmuşdur, Topuzoğlu hânedanından İbrahim Ağanın oğludur; müverrih Ahmed Cevdet Paşanın yakın akrabâlarındandır, Cevdet Paşanın valdesi Ayşe Sünbül Hanım, bu Derviş Efendinin amıcasının kızıdır. İlk tahsilini memleketinde yapmış onbeş yaşında iken İstanbula gönderilmiş, ilmiyeye intisab ile Fatih Medreselerinin birinde okumuşdur; henüz medresede ve 22-23 yaşlarında iken rus harbine gönüllü olarak iştirâk etmiş ve Gazi Osman Paşanın kumandası altında Plevne muhasarasında bulunmuş, esir olarak Rusyaya gitmiş, tahsilini esâret dönüşünde tamamlamışdır. İlmiye mesleğinde müderrislik ve kadılık yollarında cevval zekâsı ve mâlûmââtı ile yükselmek imkânlarına sâhib iken kendi âleminde münzeviyâne yaşamaya tercih etmiş, Halic Fenerinde Abdisübaşı Mescidinin imamlığı ile iktifâ etmişdir; hiç evlenmemiş, zâtî serveti ile kibârâne bekâr hayatı sürmüş; Camiin yanındaki iki odadan mürekkeb küçük meşrûtasını zengin bir kütübhâne, edebî bir mahfil hâline koymuşdur ki yakın arkadaşları olan Muallim Naci Efendi ile Şeyh Vasfî oranın en sık uğrayan misâfirleriydiler; otodidakt olarak fransızca öğrenmiş, o dilden yaptığı bâzı tercümeleri imzasız olarak Tercüman ve Saadet gazetelerinde neşredilmişdir; mühitinde Lofçalı Hoca diye anılan Ahmed Derviş Efendi Lamartine’nin Osmanlı Tarihinin mukaddimesini tercüme etmiş ve bu tercümesi yakın akrabası ve kendisinden otuz yaş kadar büyük olan devrin ricâlinden Ahmed Cevdet Paşanın delâleti ile İkinci Sultan Abdülhamide takdim edilmişdir; bunun üzerine Abdisübaşı Mescidi imamlığı üzerinde kalmak şartı ile Mektebi Sultanînin (Galatasarayı Lisesinin) baş imamlığına tâyin edilmişdir; ve orada talebe ile heyeti tâlimiyenin hürmet ettiği bir sîmâ olmuşdur; 1900 de Parisde açılan milletler arası büyük sergiye, Türk paviyonu memurları arasında yine imam unvânı ile gönderilmişdir. Meşrûtiyetin ilânında 31 mart vak’asından sonra Mektebî Sultânîdeki vazifesinden istîfa etmiş Fenerdeki meşrûtasında tam bir inzivâyâ çekilmişdir; hayatının bu son devresindedir ki bu satırları yazanın dayısı Ali Emîrî Efendinin en yakın bir dostu, yârı gaarı olmuşdu; dayımın yanında bir kaç sefer gördüm; uzun boylu, pehlivan yapılı, vechen gaayet melih bir zat idi, ve pek temiz giyinirdi; bir seferde Emîrî Efendi beni Lofçalı Hocanın Fenerdeki evine götürdü, kapuyu onyedi onsekiz yaşlarında cebkenli poturlu, dal fesli; âfeti devran güzellikde bir Rumeli fetâsı açdı; hiç unutmam, dayımı görünce yukarı kata: “Efendi baba!.. kardeşin geldi!..” diye bağırdı. Aslı Lom kasabasından ve adı Mustafa olan bu delikanlı hocanın o uşağı, vekilharcı, aşcısı ve talebesiydi. Derviş Efendi bizi koşarak karşıladı; Balkan Harbinin en karanlık günleriydi; âlim imam pek heyecanlı idi; meğer 59-60 yaşlarında olduğu halde harbe gönüllüolarak iştirâke karar vermiş, dayım mâni olur endişesi ile olacak bize bir şey söylemedi; iki gün sonra Lomlu Mustafa bize geldi, Derviş Efendinin bir mektubu ile kapalı mühürlü vasiyetnâmesini getirdi. Bir kaç ay sonra Edirnenin Bulgarlar tarafından işgaalinde Lofçalı Hocanın Sarayiçindeki vahşiyâne katliamda şehid edildiği haberi geldi; acemilik ve heves, rûmi takvim üzerine on üç tamiyeti şu tarihi söylemiş idim : Düşdü hâke on üçüncü recebin “Edirne de Şehid Derviş Efendi” 1341-13 = 1328 Vasiyetnâmesi açıldı; fransızca kitablarım bana, diğer kitablarım dayıma, bütün ev eşyâsı ile Osmanlı Bankasında 200 altın nakdini de Lomlu Mustafaya bırakmışdı; cebheye giderken altın saatini de almamış, onu da o çocuğa bırakmış, kitabları arasından bir Osmanlı Lûgatı ile yazma bir Mushfı Şerifin Mustafaya verilmesini yazıyordu. Lofçalı Ahmed Derviş Efendinin evrâkı arasında, Büyük Vâlîde Hanında kahveci çırağı Şırazlı Ferdi adında bir acem güzeli için yazılmış bir de âşıkaane manzûmesi çıkdı (B.: Ferdi, Şirazlı) 1327 de yazılmış bu manzûmenin şu beyti âdeta profetikdir : Benim eyyâmı hayatım gaayet ile mahdud Ne revâdır olasın sen mevtim ile merdud Bir sene sonra vatan yolunda şehid olmuş, Ferdi de para yolunda 1918 de sapık bir ingilizin uşaklığı zilleti ile merdud olmuşdur. Muzaffer ESEN