Yüzelli yıllık bir tarihi olan bu büyük Müessese Hicrî 1252, Milâdî 1836 yılında İkinci Sultan Mahmud tarafından kurulmuş küçük bir fes imalâthanesinden, “Feshâne” veya “Feshâne-i Âmire” den doğmuş, devir devir türlü gelişmelerden sonra bugünkü bünyesini idrâk etmiştir. 1826 da Yeniçeri asker ocağının kanlı bir şehir muharebesi ile kaldırılmasından sonra “Asâkiri Mansûrei Muhammediye” ismi ile kurulan yeni kara ordusu ile donanma efrâd, zâbitan ve erkânına resmî serpuş olarak “Fes” giydirildi; Osmanlı Askerinin yeni serpuşu olan fes, 7-8 yıl kadar kadimden beri yapıla geldiği Tunus fes imalât hanelerinden temin edildi. Kara ve Deniz askerlerinin fes ihtiyacını karşılamak için İstanbul’da ilk feshâne Hicrî 1252 (M. 1836) da Kadırgada hazinei hassanın malı bir konakta açıldı; devrin şairlerinden Ayıntablı Aynî Efendi şu mücevher tarih kıt’asını yazmıştır. Ayniyâ oldu huzûri padişâhide pesend Bu iki tarihine tâcı mücevher dinse bes “İtti Feshâne bina Sultan Mahmûdülümem” 1252 “Yapılub iclâlle Feshâne çıktı başa fes” 1252 Yine mücevher olan şu tariç de o devrin hem şâirlerinden hem de devlet ricâlinden Pertev Efendinin Paşanın dır : Hazreti Sultan Mahmûdun ulüvvi hizmeti İntizâmı milk için çok şeyler icad eyledi Tarzı nev fes giydirüb lutfen umum âlemi Eski derdi ser olan sikle...

Yüzelli yıllık bir tarihi olan bu büyük Müessese Hicrî 1252, Milâdî 1836 yılında İkinci Sultan Mahmud tarafından kurulmuş küçük bir fes imalâthanesinden, “Feshâne” veya “Feshâne-i Âmire” den doğmuş, devir devir türlü gelişmelerden sonra bugünkü bünyesini idrâk etmiştir. 1826 da Yeniçeri asker ocağının kanlı bir şehir muharebesi ile kaldırılmasından sonra “Asâkiri Mansûrei Muhammediye” ismi ile kurulan yeni kara ordusu ile donanma efrâd, zâbitan ve erkânına resmî serpuş olarak “Fes” giydirildi; Osmanlı Askerinin yeni serpuşu olan fes, 7-8 yıl kadar kadimden beri yapıla geldiği Tunus fes imalât hanelerinden temin edildi. Kara ve Deniz askerlerinin fes ihtiyacını karşılamak için İstanbul’da ilk feshâne Hicrî 1252 (M. 1836) da Kadırgada hazinei hassanın malı bir konakta açıldı; devrin şairlerinden Ayıntablı Aynî Efendi şu mücevher tarih kıt’asını yazmıştır. Ayniyâ oldu huzûri padişâhide pesend Bu iki tarihine tâcı mücevher dinse bes “İtti Feshâne bina Sultan Mahmûdülümem” 1252 “Yapılub iclâlle Feshâne çıktı başa fes” 1252 Yine mücevher olan şu tariç de o devrin hem şâirlerinden hem de devlet ricâlinden Pertev Efendinin Paşanın dır : Hazreti Sultan Mahmûdun ulüvvi hizmeti İntizâmı milk için çok şeyler icad eyledi Tarzı nev fes giydirüb lutfen umum âlemi Eski derdi ser olan siklettden âzâd eyledi Lutfi diger âsitânında fes îmâl ettirüb İşte bu Feshânei vâlâyı binyâd eyledi Hak dili pâkizesin her an şâdan eyliye Kendisi ehli cihânı serteser şâd eyledi Sâyesinde çâkeri Pertev mücevher fes giyüb Şükür içün kat kat iki târih idad eyledi “Kudreti Mahmud Han dünyâyı âbad eyledi” 1252 “Nâs yekser fes giyüb Feshâne inşâd eyledi” 1252 Imalâthanenin başına “Feshane Nâzırı” unvanı ile Ömer Lütfi Efendi tâyin edildi ve bu zat çok uzun bir zaman bu vazifede kaldı. Bir müddet sonra fesin halk tabakaları tarafından da kullanılması üzerine İstanbul feshânesinin büyütülmesi zarûreti duyuldu, ve zaman ile bu fes imâlathanesi, İstanbul’un, dolayisi ile Türkiyenin en büyük mensucat fabrikalarından biri oldu. Bu fabrikanın tarihçesi olan aşağıdaki fabrika Muhasebecisi Ahmet Seyfettin Şimşek’in 1960 da yayınlamış “Feshâne Mensucât Fabrikası” isimli eserinden alıyoruz : “Amelesi, ustaları, boyacıları Tunus’tan getirilmiş olan Feshâne 1839 da Kadırgadaki konaktan Haliç’de Eyyüb civarında Üçüncü Sultan Selim’in kız kardeşi Hatice Sultanın ikaametine tahsis edilmiş mîrî yalıya nakledildi. “Iptidaî bir Müessese idi; meselâ dinkleme için hayvanlarla döndürülen dolaplar kullanılmıştır. Feshânenin kırk kadar dolap katırı, bu hayvanların barınması için de büyükçe bir ahırı vardı. “İlk İstanbul feslerinin imâlinde en önemli mesele, fesin, Tunus’dan gelenler gibi, gayet tatlı kırmızıya boyanamaması olmuşdu; üstelik, halk ağzında “Eyüb Fesi” adı verilmiş Feshâne fesleri pek çabuk soluyor, kirli bir renk alıyordu. Tunus’lu olan boyacılar, bu özürü İstanbul’un sularında buluyorlardı. Son bir tecrübe de İzmitin Çene Suyu ile yapılmıştı. Bu su ile boyanan fesler de yine bozuk olmuştu. Bunun üzerine Feshâne Nâzırı Ömer Lûtfi Efendi Tunus’luların ihânetinden şüphelendi ve Ankara ermenilerinden Avadis Ağa adındaki bir boyacıyı, Müslüman kılık kıyâfetinde ve Yabub adı altında Feshâneye alarak Tunusluların sırlarını gizlice anlamaya memur etti. Avadis Ağa, kısa bir zaman içinde boya sırrını keşfetti, Çene Suyu ile gizlice fes boyayıp kuruttuktan sonra Feshâne Nâzırı Ömer Lûtfi Fefndiye takdim etti; bunlar Tunus feslerinin renginde iki güzel fes idi. Tunus’lu amele ve ustaları huzurunda toplayan Ömer Lütfi Fefndinin bu yeni fesleri göstermesi üzerine, ihânetleri ortaya çıkan Tunus’lular hiddetlerinden başlarındaki sarıkları yere atmışlar ve : — Yâkub.. Yâkub.. diye bağırarak Avadis’in üzerine yürümüşlerdi. Tunus’lular o gün Feshâneden kovulmuş ve Avadis Ağa da kaydı hayat şartı ile Feshâneye boyacı başı tâyin edilmiş; yine bu vak’adan sonradır ki Feshânede yerli amele çalıştırılmaya başlamıştır. “Önceleri yalnız fes imâl ile işe başlayan Müessesede, bir müddet sonra aba ve halı tezgâhları da ilâve edilmek suretiyle dokumacılığa da başlanmışdır. “Önceleri yalnız fes imâl ile işe başlıyan Müessesede, bir müddet sonra aba ve halı tezgâhları da ilâve edilmek suretiyle dokumacılığa da başlanmıştır. “Feshâne, 1843-1851 yılları arasında o zaman fennî icaplarına göre islâh edilerek buhar kuvveti ve makina kullanılmasına başlanmış ve bu suretle bir dokuma fabrikası manzarasını kazanmıştı. Bu sıralarda İngiltere, Fransa ve Belçikadan buhar kuvvetli ile işleyen iplik dokuma ve apre makineleri getirilerek bugünkü Müessesenin çekirdeği kurulmuştur. “Fabrika 1848-1850 senelerinde 400.000 fes ve 30.000 metre çuha imâl etmiştir. Fes halkın da serpuşu olduğundan imâledilen İstanbul’da Vezneciler, Kapalıçarşı, Tophâne ve Beşiktaş gibi kalabalık semtlerde kira ile dükkânlar tutulmuş ve buralarda sâde Feshâne Fesleri satılmışdır. “Feshâne Fabrikası 1859 tarihine kadar Darphanei Amire İdaresince işletilmiş; ve sonra Bakırköy Bez Fabrikasiyle birlikte Hazinei Hassa’ya devredilmiştir. “1866 tarihinde zuhur eden bir yangında yalnız buhar makina dairesi kurtarılmış, diğer kısımları kâmilen yanmıştır. 1868 de Sultan Abdülaziz tarafından fabrikanın ihyâ ve tesisi için yine aynı yerde inşaata başlanmış ve yeni makinalar getirtilerek Feshânei Âmire zamanın en güzel ve mükemmel mensucat fabrikası haline getirilmiştir. “1877 tarihinde Bulgaristan’daki İslimiye Şayak Fabrikaları elden çıktıktan sonra Feshane Fabrikası Seraskerlik emrine verilmiş, ve Mart 1921 tarihine kadar 44 sene müddetle Levazimâtı Umumiyei Askeriye emrinde ,ve bu tarihten 1923 e kadar İstanbul Fabrikaları Umum Müdürlüğü emrinde, 1923 den 1925 senesi Nisan nihayetine kadar da Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü emrinde çalışmıştır. “1925 de Sanayi ve Maadin Bankası kurulluş, kanunundaki hükümler gereğince Feshâneyi de askeri idareden devir almıştır. Bu Banka tarafından 1,5 Milyon TL. sermaye ile kurulan Feshâne Mensucat T.A.Ş. bu fabrikayı Bankadan senede 75.000 TL. mukabilinde kiralıyarak işletmiş ve 1935 den itibaren Hereke Fabrikası da Sümerbank tarafından aynı Şirkete kiralanmıştır. Sanayii ve Maadin Bankasının 1932 tarihli Kanunlarla “Sanayi Kredi Bankası” ve “Devlet Sanayi Ofisi” olarak ikiye ayrılması üzerine Feshane Fabrikası da bu Ofise geçmiştir. Fakat 1933 de Sanayi Kredi Bankası ile Devlet Sanayii Ofisi birleştirilerek “Sümerbank” kurulduğu için Feshane Fabrikası da Sümerbank’a intikâl etmiştir. Feshâne Mehsucat T.A.Ş. de 1937 de tasfiye edilmiştir. Aynı tarihte fabrikanın ismi de değiştirilerek bulunduğu mevkie izafetle “Sümerbank Deterdar mensucat Fabrikası” ismi verilmiştir. Halk ise hâlâ Feshâne ismini kullanmaktadır. (B.: Fes). “1949 senesinde bir elektrik kontağı neticesinde vuku bulan bir yangında fabrikanın ahşap bulunan gayri mamûl anbarları tamamiyle yanmıştır. Fabrikada vuku bulan ikinci büyük yangındır. Bu yangından sonra Feshânenin bir çok binaları yeniden inşâ edilmiş ve bu arada cümle kapısı da Defterdar Eyüp Caddesinden alınarak Defterdar Vapur İskelesine nakledilmiştir. “Feshâne Fabrikası, 1954 tarihinde işletmeye açılmış bulunan Sümerbank Diyarbakır Şayak Fabrikasının kurulmasında âmil olmuş ve bu yeni fabrikanın makinelerini de, bünyesinde bulunan mekanik atölyelerinde imâl etmek suretiyle sanayileşme hareketimizde şerefli bir mevki de kazanmıştır”. Kuruluş tarihi olan 1835 — 1836 dan bu satırların yazıldığı tarihe kadar bu fabrikanın muhtelif devirlerinde Müdürlüğünü yapmış olan zatlar şunlardır: Ömer Lütfü Efendi 1835 Sâlim Bey 1882 Miralay İbrahim Bey 1889 Muhittin Paşa 1894 Miralay Şükrü Bey 1908 Miralay Hüseyin Bey 1916 Yüzbaşı Halid Bey 1917 Binbaşı Çerkes Nuri Bey 1918 Kaymakam Hüsnü Bey 1920 Mütekaid Nâili Bey 1921 Kaymakam Hüsnü Bey (2. defa) 1923 Binbaşı Hilmi Bey 1923 Binbaşı Çankırılı Nuri Bey 1924 Miralay Halim Bey 1924 Midhat Recai Öğdevin 1921 İlhami Nâfiz Pamir 1928 Şevket Turgut 1933 Ömer Lütfü Sugan 1937 Fahri Bekiroğlu 1938 Şefkati Türkekul 1939 Vasıf Dokuman 1944 Ömer Lütfü Sugan (2.defa) 1951 Müeyyed Kerimol 1951 Ömer Alageyik 1952 Kâmil İbrahim Sidal 1954 Hasan Polat 1954 Nihat Tuygan 1955 Kâmil İbrahim Sidal (2.defa) 1956 Nezihi Akyüz 1956 Şevket Davaslıgil 1957 Cemal Yeğen 1958 Seyfullah Canis 1958 Mustafa Nevzat Kınay 1959 Ragıp Kulelioğlu 1960 A. Hızır Geylan 1962 Bu satırların yazıldığı sırada (1966), fabrikanın müdürlüğünü 1962 yılından beri, A. Hızır Geylan ifâ etmekte idi; Ciddiyeti, nezâketi, güngörmüş bir âilenin evlâdı ve bir yüksek tekstil mühendisi olarak makamını hakkı ile dolduran bir zât idi. Birinci derecede imza sahibi olarak, Teknik Müdür muavini Orhan Göksel, İdarî Müdür Muavini Sadık Kemik, Muhasebeci Ahmet Şimşek Yönetim Komitesi olarak görev ifa etmekte idiler. Büyük ihtiyacı karşılıyacak kudrete sahip olan Fabrikanın faaliyeti şu altı maddede toplanmıştır: 1 — Ordunun giyim ihtiyacını temin etmek, 2 — Resmî dairelerin müstahdem giyim ihtiyacını temin etmek; 3 — Piyasa ihtiyaçları için kaba, ince ve fantazi çeşitli yünlü kumaş imâl etmek; 4 — Millî Bayrak imâl etmek; 5 — Sümerbank fabrikalarında çalışan işçi ve müstahdem için elbise imâl etmek; 6 — Sümerbank fabrikalarının her nevi yedek parçalarını, hususî sektöre ait mensucat fabrikalarının piyasada bulamadıkları hayati mahiyette olan her nevi yedek parçalarını imâl etmek. Fabrikada, gruplarına göre, 36 aded anbar olup, fabrikaya gelen muhtelif emtia bu anbarlar içinde, cinslerine göre ayrı ayrı tasniflere tâbi tutulur. Fabrikasyonda esas işletme 11 bölüme ayrılmaktadır: 1. Tefrik — Yıkama Dâiresi 2. Açma — Eleme Dâiresi 3. Harman Dâairesi 4. Ştrayhgarn İplik Dâiresi 5. Kamgarn İplik Dâiresi 6. Dokuma İhzar Dâiresi 7. Dokuma Dâiresi 8. Apre Dâiresi 9. Trikotaj Dâiresi 10. Konfeksiyon Dâiresi 11. Bayrak Dâiresi Yardımcı işletme 8 ayrı kısımdan müteşekkildir : 1. Marangoz Model Dâiresi 2. Döküm Dâiresi 3. Mekanik Atölye 4. Saraç Dâiresi 5. Buhar Santrali 6. Su Santrali 7. Elektrik Santrali 8. Revizyon İşleri Sosyal Yardımlaşma bakımından son derece modern bir zihniyetle çalışan İdarenin faaliyetleri arasında ücretli İzin, Evlenme, Çocuk parası, Kıdemli İşçiliği, Teşvik İkramiyesi, Gıda ve giyim Sigortalar ve Umumî Kursları sayabiliriz. Sağlık Teşkilâtı olarak Dahiliye ve Diş Kliniklerini ihtiva eden küçük bir Hastahânesi vardır. 1956 yılında da işçi çocuklarının bakılması gayesiyle bir Kreş teşkilâtı kurulmuştur. Kreş, hâlen, bir çocuk Doktoru ve bir hemşire tarafından idare edilmektedir. Ayrıca Fabrika, uzak semtlerde oturan işçilerini kendi otobüs ve kamyonları ile bedava olarak iş yerine getirmekte ve evlerine götürmektedir. Halk ağzındaki adı ile Feshâne Fabrikasının “Sümerbank Defterdar Fabrikası Gençlik Klübü” nâmı altında faaliyette bulunan bir Spor Klübü vardır. Bu Klüp 1941 yılında kurulmuş ise de, tescili 1944 yılında yapılmıştır. Kuruluşundan itibaren de Futbol, güreş, boks, atletizm ve avcılık kollarında faaliyettedir. Bunlardan bilhassa güreş kolu Millî Takımımıza kıymetli elemanlar vermiştir. Fabrika Mensupları tarafından kurulan teşekküller ise şunlardır: İstihlâk Kooperatifi, Kredi Kooperatifi, İşçi Ölüm Yardım Derneği, Feshâne Sümerbank Yapı Kooperatifi, İşçi Yapı Kooperatifi ve Feshâne Gençlik Klübü. Bir yangın başlangıcı karşısında şehir itfâiyesi gelinceye kadar ilk müdahalede bulunmak için fabrikanın hususî bir itfâiye grubu vardır. İşçilere yılda iki kat iş elbisesi ve günde bir övün yemek verilir; meselâ 2 Mayıs 1966 günü 1500 işçi için hazırlanmış öğle yemeği, doyumluk ve nefis yoğurtlu kabak dolması ile muhallebi idi. Çok temiz ellerle idâre edilen Sümerbank Defterdar Mensûcât Fabrikası, millî sanayiimizin medârı iftihârı verimli büyük müesseselerden biridir. Sümerbank Defterdar Mensucat Fabrikası (Resim: Bülend Şeren) Defterdar Mensucat Fabrikası Umumî Vaziyet Plânı (Ahmed Seyfeddin Şimşek’in eserinden alınmışdır) 1 — Müdürlük; 2 — kreş; 3 — Mâmul Anbarı; 4 — Anbarlar; 5 — Gayri mamul anbarı; 6 — Yedek parça anbarı; 7 — Pres; 8 — demirhâne; 9 — Marangozhâne; 10 — Mekanik Atöliye; 11 — Dökümhâne; 12 — Fiktif Antrepo; 13 — Yapağı anbarı; 14 — Kömür parkı; 15 — Yeni Kazan Dâiresi; 16 — Mazot tankı; 17 — Permozif; 18 — Kazan Dâiresi;19 — Apre; 19/2 — Kuru apre; 20 — Yapağı yıkama; 21 — Boyahâne; 22 — Kurutma; 23 — Dink ve Yıkama; 24 — Şardon; 25 — Kaba cımbız; 26 — Kimya Lâboratuvarı; 27 — Fizik Lâboratuvarı; 28 — Tahar; 29 — Bobin, aktı, çözme; 30 — Dokuma; 31 — Yapağı anbarı; 32 — Pamuk anbarı; 33 — Harman; 34 — Hallaç; 35 — Kamgarn Dâiresi; 36 — Vargel, iplik dâiresi, tarak; 37 — Tarak; 38 — Kırpıntı; 39 — Kırpıntı açma; 40 — Sabunhâne; 41 — Yapağı anbarı; 42 — Çelik anbarlar; 43 — Yapağı anbarı; 44 — Çuval anbarı; 45 — Depo; 46 — Çift kat; 47 — Vigoyn çift kat; 48 — Ansar; 49 — Vigoyn dokuma, 50 — Eski makine ve hurda anbarı; 51 — Battaniye; 52 — Bayrak dâiresi; 53 — İtfâiye; 54 — Hurdalık; 55 — Garaj; 56 — Transformatör; 57-Elektrik; 58 — Kaynak atöliyesi; 59 — Trikotaj; 60 — Erzak anbarı; 61 — Kadın işçi soyunma yeri; 62 — Erkek işçi soyunma yeri; 63 — İşçi yemekhânesi; 64 — Mutfak; 65 — İşçi Banyosu; 66 — Anbar; 67 — Su deposu; 68 — Demir anbarı; 69 — Arşiv; 70 — Rutubet; 71 — Anbar; 72 — Saraçhâne; 73 — Garaj; 74 — Kooperatif; 75 — Fabrika İskelesi, 76 — Defterdar Vapur İskelesi.