“Fransızca Gazette (okunuşu: Gazet) isminden; havâdis varakası, cerîde; vaktiyle harac tahsildarlarının arazinin ölçümünü yazdıkları kâğıd veya deftere cerîde denilirdi, sonra, mühim vak’aları kaydettikleri varakaya da cerîde denildi. Memleketimizde ilk çıkdığında Gazeteye de bu isim verildi, cerîde denildi” (Şemseddin Sami, Kaamûsi Türkî); “İtalyanca Gazetta isminden, hâdiseleri, vukuuâtı bildirmek için bir matbaada basılıp yayılan evrak, cerîde, ruznâme” (Hüseyin Kâzım, Büyük Türk Lûgatı). “Dünyada ilk gazete XVII. yüzyıl ortasında İtalya’da Venedik’de çıkmışdır. Bazı ilân ve haberler bir kâğıd üzerine basılarak yayınlanırdı ve her nüshası o tarihde Venedik’de tedâvül eden ve Gazetta denilen küçük bir para ile satın alınırdı, işte Gazete adı buradan kalmışdır” (Tercemânı Ahval, 1860). İstanbul Gazeteleri — İstanbul’da, dolayısı ile Türkiye’de ilk gazete, devlet eliyle çıkarılan resmî ve Türkçe “Takvimi Vekaayi” dir, ilk nüshası 1247 (M. 1831) de yayınlanmıştır. Dokuz sene sonra 1256 (M. 1840) da yine Türkçe ve yarı resmî “Cerîdei Havâdis” gazetesi çıkmışdır; sahibi İngiltere devleti tebaalı William Churchill, muharrir Münif Efendi (Münif Paşa) dır. Üçüncü Türkçe gazete de, Agâh Efendi tarafından çıkarılan ve ilk sayılarında başmuharrirliğini Şinâsi Efendinin yaptığı “Tercemânı...

“Fransızca Gazette (okunuşu: Gazet) isminden; havâdis varakası, cerîde; vaktiyle harac tahsildarlarının arazinin ölçümünü yazdıkları kâğıd veya deftere cerîde denilirdi, sonra, mühim vak’aları kaydettikleri varakaya da cerîde denildi. Memleketimizde ilk çıkdığında Gazeteye de bu isim verildi, cerîde denildi” (Şemseddin Sami, Kaamûsi Türkî); “İtalyanca Gazetta isminden, hâdiseleri, vukuuâtı bildirmek için bir matbaada basılıp yayılan evrak, cerîde, ruznâme” (Hüseyin Kâzım, Büyük Türk Lûgatı). “Dünyada ilk gazete XVII. yüzyıl ortasında İtalya’da Venedik’de çıkmışdır. Bazı ilân ve haberler bir kâğıd üzerine basılarak yayınlanırdı ve her nüshası o tarihde Venedik’de tedâvül eden ve Gazetta denilen küçük bir para ile satın alınırdı, işte Gazete adı buradan kalmışdır” (Tercemânı Ahval, 1860). İstanbul Gazeteleri — İstanbul’da, dolayısı ile Türkiye’de ilk gazete, devlet eliyle çıkarılan resmî ve Türkçe “Takvimi Vekaayi” dir, ilk nüshası 1247 (M. 1831) de yayınlanmıştır. Dokuz sene sonra 1256 (M. 1840) da yine Türkçe ve yarı resmî “Cerîdei Havâdis” gazetesi çıkmışdır; sahibi İngiltere devleti tebaalı William Churchill, muharrir Münif Efendi (Münif Paşa) dır. Üçüncü Türkçe gazete de, Agâh Efendi tarafından çıkarılan ve ilk sayılarında başmuharrirliğini Şinâsi Efendinin yaptığı “Tercemânı Ahvâl” gazetesidir; özel teşebbüsle çıkan bu gayri resmî ilk Türkçe gazetenin ilk sayısı 6 rebîülâhir 1277 (22 eylül 1860) da yayınlanmışdır (B.: Takvimi Vekaayi; Cerîdei Havâdis, cild 7, sayfa 3496; Agâh Efendi, cild 1, sayfa 243, Tercemânı Ahval). 1860 da bu üç Türkçe gazetenin yanında İstanbul’da, yabancı dillerde 10 gazete çıkmaktadır. Aşağıdaki cetveli Tercümânı Ahval’den alıyoruz: 1) Journal de Constantinople (Fransızca, yarı resmî), 2) Levant Herald (İngilizce), 3) Masis (Ermenice), 4) Mego (Ermenice), 5) Ser (Ermenice), 6) Tar (Ermenice), 7) Avedapar (Ermenice), 8) Bizantis (Rumca), 9) Bulgaria (Bulgarca), 10) Courrier d’Orient (Fransızca). Bunlardan gayri “Mecmuai Havâdis” ve “Münâdii Erciyaş” adlı iki gazete ermeni harfleri ile Türkçe, “Anadolu” adlı bir gazete de Rum harfleri ile Türkçe olarak yayınlanmaktadır. İstanbul’da gazete çıkarmak için ilk matbaa, Takvimi Vekaayi’i basmak üzere devlet eliyle kuruldu, Matbaai Âmire adı verilen o matbaa, zamanımızdaki Millî Eğitim Basımevinin (Devlet Matbaasının) temeli olmuşdur. Gazetelerde Damga Pulu — Düyunu Umumiye İdâresi kurulduktan sonra gazeteler her nüshası 2 paralık damga puluna tâbi tutuldu. Pul, gazetenin kâğıdına baskıdan önce yapıştırılır ve sonra gazete basılır, gazetenin birkaç kelimelik yazısı ile de damga pulu iptal edilmiş olurdu. Baba Tâhir diye tanılan Malûmat Mecmuasının sahibi Mehmed Tâhir Bey (B.: Tâhir Bey, Mehmed) bir gün, Günlük Malûmat Gazetesini pulsuz basıp çıkarmış, devrin pâdişahı İkinci Sultan Hamid’i göklere çıkaran bir yazı, feryadnâme ile pâdişaha sığınmış, Düyunu Umumiye İdâresinin şikâyetlerine rağmen gazeteler Sultan Hamid’in özel bir irâdedesi ile damga pulundan af edilmişlerdir (1898). Gazetelerin Çeşitleri ve Bu Kütükte Kaydedilmiş Gazete ve Dergiler — 1860’dan zamanımıza kadar geçen yüzyıl içinde edebî, siyasî, ticarî, iktisadî, ciddî, mizahî, okul gazetesi, sabah gazetesi, akşam gazetesi, günlük gazete, haftalık gazete, haftada iki gün çıkar gazete, onbeş günde bir çıkar gazete, spor gazetesi, tiyatro gazetesi, dinî gazete, devir devir hükûmetlerin organı olmuş gazete, demokrasi rejiminin aleyhinde komünist fikirlerini yayan gazete, işgal yıllarında Millî Mücadelemizin aleyhinde yayın yapmış gazete, İstanbul’un herhangi bir semtinin sesi olduğunu iddia etmiş gazete, İstanbul’da beşyüzden fazla gazete çıkmışdır. Hattâ Bakırköy Akıl Hastahânesinde bile “Gazetemiz” adı ile 1959 da bir gazete çıkarılmışdır. Çoğu bu İstanbul Ansiklopedisinde kendi isimleri ile müstakil maddeler hâlinde kaydedilmişlerdir. Şimdiye kadar yayınlanmış olan maddeler şunlardır: Adlü İhsan (cild 1, sayfa 219), Akbaba (cild 1, sayfa 502), Akşam (cild 1, sayfa 545), Amcabey (cild 2, sayfa 762), Apola (rumca, cild 2, sayfa 887), Apostolos Andras (rumca, Fener Patrikhânesinin organı, cild 2, sayfa 888), Apoyevmatini (rumca, cild 2, sayfa 888), Âşiyan (cild 3, sayfa 1170), Aydede (cild 3, sayfa 1516), Âyînei Vatan (cild 3, sayfa 1557), Aztak (ermenice, Taşnak Komitasının organı, cild 3, sayfa 1729), Aztarar (ermenice, cild 3. sayfa 1730), Aztarar Püzantyan (ermeni harfleri ile Türkçe, cild 3, sayfa 1730), Barbarosun Sesi (cild 4, sayfa 2113), Basîret (cild 4, sayfa 2132), Bayrakdar (cild 4, sayfa 2281), Bedir (cild 5, sayfa 2369), Bilgi (cild 5, sayfa 2776), Birlik (cild 5, sayfa 2812), Büyükdoğu (cild 6, sayfa 3263), Cadaloz (cild 6, sayfa 3320), Carkayt (ermenice, cild 6, sayfa 3382), Cart Beyim (cild 6, sayfa 3391), Cerîdei Havadis (cild 7, sayfa 3493), Coşkun Kalender (cild 7, sayfa 3614), Cumhuriyet (cild 7, sayfa 3625), Çaylak (cild 7, sayfa 3798), Çekirge (cild 7, sayfa 3803), Çınaraltı (cild 7, sayfa 3908), Diyojen (cild 9, sayfa 4630), Dolab (cild 9, sayfa 4660), Donanma (cild 9, sayfa 4698), Dünya (cild 9, sayfa 4823), Eşek (cild 10, sayfa 5370), Falaka (cild 10, sayfa 5503), Futbol (cild 11, sayfa 5869), Galatasarayı Lisesinde yayınlanmış dergiler, gazeteler (cild 11, sayfa 5944), Gavroş (ermenice, cild 11, sayfa 6014), Gaziosmanpaşa (cild 11, sayfa 1043). Basın Tarihi — İstanbul’da, dolayısı ile Türkiye’de bir serbest meslek olarak gazetecilik, yüzüncü yılını idrâk etmiş bulunmaktadır. Gazete matbaaları en iptidaî hâlinden zamanımızın en kudretli seviyesine ulaşmışdır. İstanbul’da hazırlanıp da aynı günde Ankara, Adana ve İzmir gibi büyük şehirlerimizdeki özel matbaalarında basılan İstanbul gazeteleri vardır. Serbest meslek olarak gazetecilik, mensuplarını refah içinde yaşatmaktadır. Toplum hayatının her yolunda olduğu gibi, gazetecilikde de mağdur olmuş büyük kıymetler ve kâzib şöhretler bulunacakdır. Onlar da hakikî yerlerini, bir gün elbet ki yazılacak olan bir Basın Tarihinde alacaklardır. Bu tarih, zamanımızda henüz yazılmış değildir. Zor işdir ve yakın geçmişin basın, âleminde zengin görgüleri ve hâtıraları olan simâlar yavaş yavaş azaldıkça daha da güçleşecekdir. Bir örnek kaydetmek isteriz; geçen yüzyılın içinde İstanbul basınında pek çok yazar takma isimler kullanmışdır, eski deyimi ile “Müstear İsim”. Gazete ve mecmua koleksiyonlarında o isimlerden birinin hangi yazara ait olduğunu bilecek kimse çıkmayacakdır. Münir Süleyman Çapanoğlu, çalışamayacak hâle gelinceye kadar büyük emekler sarfı ile “İstanbul Basınında Müstear İsimler” adı ile bir lûgatce hazırlanmıştır ve bir kitap hâlinde bastırmak imkânını bulamamışdır. Aslında ise o lûgatce İstanbul Basın Tarihinin bir önemli faslından ibarettir (B.: Çapanoğlu, Münir Süleyman, cild 7, sayfa 3734). Büyük yazar Ahmed Râsim, İstanbul basın hayatını köşe köşe aydınlatan çok kıymetli hâtıralar bırakmakla beraber bir basın tarihini yazamadığının üzüntüsünü duymuş ve “Muharrir bu ya..” isimli eserinde bu üzüntüsünü, muhtasar bir tarihi bile yokdur, bundan sonra “şâyânı teessüfdür ki elimizde gazeteciliğimiz böyle bir tarihi vücuda getirmek âdeta imkânsız olacakdır..” diye belirtmişdir (B.: Ahmed Râsim, cild 1, sayfa 443). Ebüzziya Tevfik Bey 1873-1874 arasında yayınladığı bir yıllıkda (Hadika Salnâmesi) “Türk Gazetelerinin Tercümânı Ahvâli” başlığı ile 23 sayfalık bir makale yayınlamışdır. Türk basın tarihinin yazılması yolunda atılmış ilk adımdır. Bizim burada kaydettiğimiz İstanbul Basın Tarihi, işte öyle fakat büyük bir kütükdür. Gazetecilik âleminin atmosferi altında gazetelerin ve gazetecilerin hâl tercemeleri gazetelerin sâhib ve başmuharrirlerinden, yazı işleri müdürlerinden, mürettip ve makinistlerinden, idârecilerinden, şahsiyet sahibi olmuş müstahdemlerine varınca bütün mensuplarının hâl tercemelerini kapsayan bir kütük. Bu İstanbul Ansiklopedisi o vazifeyi, binlerce sayfasına dağıtılmış olarak yapmaya çalışmaktadır. Server İskit’in “Türkiye’de Matbuat Rejimleri”, “Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış”, “Türkiye’de Matbuat İdâreleri ve Politikaları” ve “Tercümânı Ahvâl ve Agâh Efendi” isimli eserleri büyük himmet eserleridir ve İstanbul Basın Tarihi yazılırken, umumî kütüphânelerimizde bulunan gazete koleksiyonlarının yanında başlıca kaynaklardan olacakdır. Gazete Koleksiyonlarının Bulunduğu Umumî Kütüphâneler — İstanbul’da gazete koleksiyonlarının bulunduğu, zengin umumî kütüphâneler Beyazıd’da Hakkı Tarık Us Kitaplığı, Beyazıd’da Devlet Kitaplığı (Beyazıd Kütüphânesi), Beyazıd’da Belediye Kitaplığıdır. Yine Beyazıd’da Üniversite Kütüphânesinde de bâzı nâdir koleksiyonlar vardır, onların başında da hiç bir yerde bulunmayan “Cerîdei Mahâkimi Adliye” ve “Cerîdei Mahâkimi Askeriye” koleksiyonları gelir.